‘Het woke-model is exact dat van extreemrechts’

De Duits-Amerikaanse politicoloog Yascha Mounk (41) bestudeert sinds jaar en dag de gevaren die democratieën van binnenuit bedreigen. Eerst fileerde hij het rechts-populisme; nu richt hij zijn pijlen op ‘woke’. “‘Woke’ giet een ideologisch linkse saus over menselijke instincten die vooral geëxploiteerd worden door rechts.”

Yascha Mounk, professor internationale betrekkingen aan de Johns Hopkins University, onderzocht de opkomst en gevolgen van rechts-populistisch autoritair leiderschap en schreef daar het veelgeprezen The People vs Democracy over. Vorig jaar verscheen The Great Experiment, vertaald als Het grote experiment, waarin Mounk de integratie van de vele immigranten in Europese en Amerikaanse democratieën onder de loep neemt. “Het experiment van de nieuwe multi-etnische democratie kan lukken”, klonk zijn hoopvolle besluit. “Al verloopt dat wellicht niet zonder slag of stoot.” Voormalig president Barack Obama nam Het grote experiment op in zijn lijstje van favoriete zomerboeken van 2022 en zorgde zo voor een steile klim op de bestsellerlijsten.

Amper een jaar later heeft Mounk een nieuw vuistdik boek klaar: De identiteitsval. Daarin waarschuwt hij opnieuw voor een gevaar dat volgens hem onze democratie bedreigt: woke.

“Kenners van mijn werk over rechts-populisme verbazen zich waarschijnlijk over De identiteitsval”, zegt hij. “Maar ik kan de werkelijkheid niet negeren. Veel goedbedoelende linkse activisten tegen extreemrechts trappen namelijk in dezelfde val: die van het overdreven belang van groepsidentiteit, waardoor de groep of ‘het ras’ waartoe iemand behoort, allesbepalend wordt.”

Met ‘linkse activisten’ bedoelt u degenen die zichzelf omschrijven als ‘woke’ of ‘ontwaakten’: mensen die zich bewust werden van structureel racisme en sociaal onrecht tegenover minderheden?

Yascha Mounk: “De identiteitsval gaat over die nieuwe ideologie die draait rond ras, gender en seksuele oriëntatie en de voorbije decennia zeer veel invloed kreeg aan de linkerzijde van het politieke spectrum. Mensen noemen dat inderdaad ‘woke’, maar dat is niet mijn favoriete omschrijving. Ik heb het liever over ‘identiteitssynthese’.”

U noemt woke een ‘ideologie’?

“Over socialisme zijn zowel voor- als tegenstanders het eens dat het een ideologie is, maar bij woke ligt dat blijkbaar gevoelig en doet zowat iedereen alsof het nauwelijks op een ideeënstelsel gebaseerd is. Wie het vandaag over ‘wokisme’ heeft, klinkt in progressieve middens al snel als een verzuurde bejaarde die met opgeheven vinger een tirade afsteekt. Daarom stel ik het neutralere ‘identiteitssynthese’ voor. Want in essentie gaat het om een verzameling van ideeën over welke rol groepsidentiteiten in onze samenleving zouden moeten spelen. Het is een synthese van verschillende intellectuele invloeden, gaande van postkolonialisme tot de in 1989 door de Amerikaanse rechtenprofessor Kimberlé Crenshaw gemunte ‘kritische rassentheorie’ die focust op structureel racisme tegenover zwarten in de Amerikaanse wetgeving.”

Bart De Wever, voorman van conservatief Vlaanderen, schreef vorig jaar een pamflet over woke. In de krant De Standaard omschreef hij het als een zeer ontwrichtende ideologie die mensen tegen elkaar opzet. ‘Als je echt wilt dat er uiteindelijk geschoten wordt in onze straten, moet je het zo aanpakken.’ Hij noemt woke levensgevaarlijk. Heeft hij gelijk?

“Ik heb dat boek van Bart De Wever niet gelezen, ik spreek me daarom ook liever niet uit over wat hij over ‘identiteitssynthese’ te vertellen heeft. Maar de soms heftige reacties en veroordelingen vanuit vooral rechtse hoek, zijn vaak nogal van de pot gerukt en gebaseerd op weinig inhoudelijke kennis. Links heeft het er dan weer lastig mee om die nieuwe ideologie te benoemen en onder ogen te zien. ‘Daar is toch niets mis mee? De zogenaamde woke-standpunten zijn toch perfect normaal?’ Wie het daar niet mee eens is, krijgt het label opgeplakt een slecht mens te zijn.

“Ik wil vermijden zowel in de val van rechts, als die van links te trappen. Daarom benader ik woke of de identiteitssynthese als een ernstige ideologie en ga ik op zoek naar waar die nieuwe ideeën vandaan komen en wat er zo verlokkelijk aan is.”

Maar uw conclusie over woke is allesbehalve positief.

“Ik kan niet anders dan besluiten dat identiteitssynthese het tegengestelde bereikt van wat de ideologie beoogt. Aanhangers beweren dat die nieuwe ideeën ons op het juiste pad, richting minder discriminatie zetten, terwijl ze net het omgekeerde bewerkstelligen. Ze leiden ons weg van waarden en culturele normen die etnisch diverse democratieën succesvol zouden kunnen ondersteunen. Eén van de meest opvallende zaken aan dat zogenaamde ‘wokisme’, is het immens grote belang dat gehecht wordt aan identiteit.”

Omdat identiteit eigenlijk een thema is van radicaalrechts?

“Precies. ‘Woke’ giet een ideologisch linkse saus over menselijke instincten die vooral geëxploiteerd worden door rechts. Het gaat dan over mechanismen die ervoor zorgen dat je enkel en alleen nog vecht voor de belangen van je eigen groep, in plaats van voor die van andere groepen of het algemeen belang.

“Zo is er de door woke omarmde en op de spits gedreven standpunttheorie die stelt dat je iemand met een andere identiteit dan de jouwe, nooit helemaal zal kunnen begrijpen. Hoe hard je als witte oudere hetero ook je best doet je in te leven in de besognes van een homoseksuele Latino of een jonge zwarte vrouw, hoe goed je ook naar hun verhalen luistert, nooit, nee nooit, zul je ook maar iets van hen waarachtig kunnen snappen.

“De Amerikaanse feministische filosofe Sandra Harding schreef in 2004 in de inleiding van haar boek The Feminist Standpoint Theory Reader: ‘De sociale locatie van vrouwen of andere onderdrukte groepen zou de bron kunnen zijn van verhelderende kennisclaims, niet alleen over henzelf, maar ook over hun sociale relaties.’ Intussen groeide de standpunttheorie bij de discipelen van woke uit tot het dogma dat leden van dominante groepen, zoals witte mensen of heteroseksuelen, zich op geen enkele manier kunnen inleven in de ervaringen van leden van kansarme groepen, zoals mensen van kleur of seksuele minderheden. Leden van achtergestelde groepen verkregen door hun ‘doorleefde ervaring’ als vanzelf de status van ‘expert’. Hun standpunten zijn dus per definitie ‘correct’ en van ‘buitenstaanders’ wordt onvoorwaardelijke trouw aan die nieuwe orthodoxie geëist.

“Een tweede belangrijke woke-stelling is dat we ons ernstige zorgen moeten maken als leden van één groep zich laten beïnvloeden en inspireren door de cultuur van een andere groep. Die zogenaamde ‘cultural appropriation’ of ‘culturele toe-eigening’ laat bij veel progressieve activisten per definitie altijd de alarmbellen afgaan. Het dramatische is dat dit op de keper beschouwd een onverdund extreemrechts idee is. De negentiende-eeuwse Duitse componist Richard Wagner vond óók dat de cultuur van Duitsland niet mocht beïnvloed worden door de cultuur van een andere groep, in dit geval die van de Joden. Wagner was van mening dat Joden nooit de Duitse cultuur ten volle zouden kunnen begrijpen en dat Joodse beïnvloeding enkel een smet was op de puurheid van Duitsland. Richard Wagner schopte het niet voor niets tot Adolf Hitlers favoriete componist.”

Principes zoals ‘culturele toe-eigening’ en ‘standpunttheorie’ werken contraproductief als het op rechten van minderheden aankomt?

“Als links die principes omarmt, geeft het de universele waarde op dat totaal verschillende mensen elkaar beter leren begrijpen door te communiceren. Londen en New York zijn bloeiende en succesvolle steden; het is niet toevallig dat net die plaatsen zulk een culturele smeltkroezen zijn. Multi-etnische samenlevingen komen alleen maar tot bloei door wederzijdse beïnvloeding. In plaats van schande te spreken over culturele toe-eigening, moeten we aan een samenleving bouwen waarin alle leden van elke groep gelijk gewaardeerd worden. Want wat is er in ’s hemelsnaam fout aan het putten van inspiratie uit de cultuur van een anders gekleurde of seksueel geaarde stads- of landgenoot?

“Voor mensen die into woke zijn, is de allerbelangrijkste groep degene waarin ze geboren zijn. Ze zijn er ook heilig van overtuigd dat er altijd een natuurlijk conflict zal zijn tussen leden van verschillende groepen. En dat we daarom best op een nulsom-conflict hopen, waarbij het verlies van de ene de winst van de ander is. Uw lezers worden nu wellicht ontzettend boos op mij, maar dit woke-model is exact dat van extreemrechtse politici. Ook zij interpreteren de wereld zo, alleen is de uitkomst van het nulsom-conflict anders. Extreemrechts vindt dat de witte meerderheidsgroep als enige die strijd mag winnen, terwijl ‘woke-adepten’ vinden dat enkel welbepaalde groepen van historisch gemarginaliseerden en onderdrukten met de pluimen mogen gaan lopen.”

U schrijft dat Amerikaanse scholen, universiteiten, stichtingen en organisaties in sneltreinvaart de ideologie van ‘woke’ of ‘identiteitssynthese’ omarmen.

“Die ideeën winnen niet alleen snel aan belang en invloed in de Verenigde Staten, maar ook in Australië, Canada en het Verenigd Koninkrijk. Dat zijn telkens landen met grote socio-economische en culturele verschillen. Identiteitssynthese is een ideologie van de elite. Ze floreert waar er een geografische en sociale kloof gaapt tussen de elites en het gewone volk, zoals in Angelsaksische landen.

“Met ‘elite’ bedoel ik in de eerste plaats de hogere middenklasse. Politiek wetenschapper Stephen Hawkings van de internationale NGO More in Common onderzocht in 2018 de piekende polarisatie in de VS. In zijn rapport Hidden Tribes brengt hij alle ideologische blokken in kaart, want Amerika is ideologisch veel diverser en versnipperd dan de twee grote politieke partijen, Democraten en Republikeinen, doen vermoeden. Volgens Hidden Tribes rekent 8 procent van de Amerikaanse bevolking zichzelf tot de ‘progressieve activisten’, tot de aanhangers van ‘woke’. Ze worden door Hawkings en zijn mede-onderzoekers gecatalogeerd als ‘erg betrokken, seculier, wereldburger en boos.’ Die ‘progressieve activisten’ blijken vooral te bestaan uit witte, rijke, hoogopgeleiden.”

Die vooral jong zijn?

“‘Woke’ is inderdaad erg populair bij jonge mensen. Ook opvallend: de meerderheid van de Amerikaanse ‘progressieve activisten’ is wit. Terwijl het logischer lijkt dat de sympathie voor woke organisch gegroeid zou zijn uit de eisen van minderheidsgroepen of nieuwkomers.

“Aan de populariteit van woke bij witte, rijke, hoogopgeleide Amerikanen, ligt wellicht schuldgevoel ten grondslag. Ze zien het als een vorm van boetedoening voor het onrecht dat minderheden is aangedaan. Voor alle duidelijkheid: dat aangedane onrecht is reëel.

“Uit onderzoek blijkt dat de meeste Afro-Amerikanen een positief beeld van hun witte landgenoten hebben. Links-liberale witte Amerikanen hebben dan weer een negatief beeld van hun witte landgenoten, inclusief hun eigen ouders, echtgenoten en zelfs kinderen. Ik groeide als Jood op in Duitsland en die witte Amerikaanse zelfhaat doet mij denken aan de voortdurende afkeer van de Duitsers van zichzelf door de Holocaust.”

Hoe vertaalt de invloed van woke zich in de VS in de praktijk?

“De Mary Lin Elementary School in een welstellende buitenwijk van Atlanta zit sinds de nazomer van 2020 in het oog van een mediastorm én van een gerechtelijk onderzoek. De aantijging: segregatie op basis van ‘ras’. Aanleiding was de vraag van zwarte moeder Kila Posey aan de schooldirecteur of haar zevenjarige dochter het eerste leerjaar mocht starten bij een welbepaalde leraar met een uitstekende reputatie. ‘Natuurlijk,’ verzekerde de directeur. ‘Mail me de naam van de leraar maar.’ Meteen na Posey’s mail volgde een merkwaardige reactie: ‘Ik kan niet op uw verzoek ingaan. Een andere leraar past beter bij uw dochter.’ Kila Posey wou weten waarom de leraar van haar keuze niet in aanmerking kwam. ‘Hij geeft geen les in de zwarte klas’, luidde het antwoord. Want op de Mary Lin Elementary School bleken de klassen ingedeeld te zijn op basis van huidskleur, net als in de good ol’ days, toen witte ouders nog gruwden van de gedachte dat hun kind zwarte klasgenootjes zou krijgen. Nu moet u weten: directeur Sharyn Briscoe van Mary Lin Elementary is zelf ook zwart. Moeder Kila Posey stapte verontwaardigd met haar verhaal naar de pers: ‘Een zwarte vrouw die anno 2020 klaslokalen op basis van kleur scheidt. Dat is toch ongelooflijk?’”

“Die segregatie is identiteitssynthese in de praktijk. Op een groeiend aantal Amerikaanse scholen worden witte en zwarte kinderen van elkaar gescheiden door opvoeders die ervan overtuigd zijn dat ze zo voor raciale gerechtigheid strijden. Op sommige openbare scholen worden bepaalde vakken gesegregeerd onderwezen. Zo biedt de Evanston Township High School in Chicago rekenlessen aan die gereserveerd zijn voor scholieren die zich ‘identificeren als zwart’. De school begeeft zich zo op glad ijs, want de Amerikaanse wetgeving is zeer streng voor staatsinstellingen die burgers discrimineren op basis van huidskleur.

“Mary Lin en Evanston voelen als openbare scholen de hete adem van justitie in hun nek. Privéscholen zijn aan veel minder strenge beperkingen onderworpen. Met als gevolg dat in enkele van de meest elitaire scholen van Amerika de leerlingen nu automatisch onderverdeeld worden in klassen op basis van etniciteit. Niet vanuit racistische motieven, maar om kinderen vanaf hun 7^e te trainen tot ‘welbewuste zwarte Amerikanen of Aziatische Amerikanen die in staat zijn om raciale onrechtvaardigheden te tackelen’. Witte studenten moeten dan weer opgevoed worden tot zondaars die boeten voor hun witte privilege, in de hoop dat ze zo zullen uitgroeien tot goede antiracistische activisten. Tot zover de theorie. Elke sociale wetenschapper zal u vertellen dat de uiteindelijke uitkomst net het tegengestelde wordt. Want de kans is extreem groot dat al die witte jongens en meisjes in hun aparte klassen, de school zullen verlaten als activisten voor hun eigen witte belangen.”

In het in 2021 verschenen boek Zwijg! Waarom woke niet deugt situeert de conservatieve ondernemer Paul Boonefaes woke in de hoek van het postmodernisme en het ‘cultuurmarxisme’, de theorie dat een linkse elite de westerse cultuur wil ondermijnen door het introduceren van marxistische ideeën.

“Er is nog maar bijzonder weinig fatsoenlijk onderzoek gevoerd naar de intellectuele wortels van ‘woke’. Tot hiertoe nam geen enkele historicus met enige filosofische kennis van zaken de oorsprong van de ideologie onder de loep. Ik vind dat een ernstige tekortkoming van de academische wereld. Want zo wordt dat terrein overgelaten aan degenen die alleen maar uit zijn op polemiek. Zij beweren inderdaad volkomen onterecht dat ‘woke’ of identiteitssynthese een vorm van cultuurmarxisme is. Hun stelling is simpel: haal sociale klassen en economie uit het marxisme, ruil die in voor ras, seksuele oriëntatie en identiteit, en je eindigt met: wokisme! Terwijl sociale klassen en economie uit marxisme schrappen, net hetzelfde is als de bal uit het voetbal weghalen. (lacht)

“De denkers die door progressieve activisten het liefst geciteerd worden, zijn niet Karl Marx en Friedrich Engels, en zelfs niet de Italiaanse marxistische theoreticus Antonio Gramsci. Wel intellectuelen als de filosofen Jean-François Lyotard en Michel Foucault, de literatuurwetenschapper Edward Said of de juristen Derrick Bell en Kimberlé Crenshaw.”

Michel Foucault en Jean-François Lyotard gelden als boegbeelden van het postmodernisme. Die link met woke houdt dus wel steek? Ligt aan de basis van de ‘identiteitssynthese’ het postmoderne einde van ‘de grote overkoepelende filosofische verhalen’, die vervangen werden door vele ‘kleine verhalen’?

“In essentie klopt wat u zegt, alleen verliep het in de realiteit iets ingewikkelder. Michel Foucault wees inderdaad de grote verhalen uit de geschiedenis af, inclusief het marxisme én het liberalisme. Zo opende hij de deur voor diep cynisme over de basiswaarden van onze samenleving. Helemaal in de geest van Foucault, stonden de voorvechters van de identiteitssynthese vanaf het begin ook zeer sceptisch tegenover de kernideeën van westerse democratieën. Want volgens de identiteitssynthese verschuilen de ‘traditionele machthebbers’ zich achter het ‘vijgenblad’ van universele waarden en neutrale normen om toch maar de macht te kunnen behouden.

“Postkoloniale denkers voelden zich meteen sterk aangetrokken tot het postmodernisme. Het westerse liberalisme diende volgens hen alleen maar om de scepter over de vroegere kolonies te kunnen blijven zwaaien. Edward Said riep in zijn boek Oriëntalisme op om de macht uit handen van de misbruikers te nemen en in handen te geven van de gemarginaliseerden en onderdrukten. Dat werd een belangrijke inspiratiebron voor het hedendaagse woke-activisme.

“Michel Foucault was homo, maar hield niet van dat woord. Hij vond dat die vlag de lading van zijn uiteenlopende seksuele ervaringen niet dekte en verwierp wat hij ‘het essentialisme van identiteit’ noemde. Hij verzette zich tegen de idee dat het wezen van een mens in steen gebeiteld zou zijn. De postkoloniale Indiase feministische filosofe Gayatri Spivak is het in grote lijnen met Foucault eens, alleen vindt zij dat Aziatische filosofen niet de luxe hebben om net als hun Franse collega’s de mens zomaar de vrije keuze te geven. ‘Franse filosofen spreken voor gestudeerde witte mensen; ik spreek voor de derde wereld’, stelt ze. ‘De armen in de straten van Calcutta hebben niet de middelen of de kennis om voor zichzelf op te komen. Daarom doe ik dat.’

“Als feministe vindt Spivak het niet oké dat een persoon als vrouw gedefinieerd wordt enkel en alleen omdat ze een clitoris heeft. ‘Maar’, zegt ze, ‘omdat onze tegenstanders ons genitaal definiëren, is het zeer zinvol om onze eigen definitie van wat een vrouw is, óók op te hangen aan het hebben van een clitoris. We pikken dat universele verhaal van ‘de andere kant’, zodat we die met eigen wapens kunnen bestrijden.’

“Spivaks redenering over identiteit is vanuit filosofisch standpunt dubieus, maar ze maakt er in woke-kringen grote sier mee. Niet alleen in de VS, ook in Europa hebben witte progressieve activisten het steeds meer over ‘ras als sociale constructie’. Gevolgd door: ‘We moeten goed luisteren naar wat mensen van kleur eisen en dat vervolgens implementeren.’ Ook zij maken gebruik van Spivaks ‘strategisch essentialisme’, wat scholen inspireert tot het segreren van klassen op basis van kleur, waardoor kinderen zichzelf in de eerste plaats zien als een door ras bepaald menselijk wezen.

“Onze liberale democratie wordt vandaag bedreigd door de opkomst van populisten als Donald Trump. Maar ook door een samenleving die haar kinderen leert zichzelf te zien als wezens gedefinieerd door ras. Of door een samenleving waarin overheidssteun gekoppeld wordt aan het ras of de groep waartoe iemand behoort. Dat willen we toch niet?”

Staat de aandacht voor dat kleine, linkse ‘woke’ wel in verhouding tot de stevige opmars van extreemrechts?

“Ja, want de identiteitssynthese is aan het uitgroeien tot een fantastisch rekruteringsmiddel voor extreemrechts. Hoe meer politieke partijen uit het centrum begrip tonen voor de identiteitssynthese, hoe meer ze het vertrouwen van de meerderheid dreigen te verliezen. Daarom moeten we niet alleen extreemrechts, maar óók woke bekampen. Dat doen we door terug te grijpen naar de universele waarden én de neutrale regels van de liberale democratie. Ik heb het dan over de grote waarden: vrijheid, gelijkheid, solidariteit, niet op basis van huidskleur of seksuele voorkeur, maar op basis van ons gedeelde mens-zijn. In Duitsland heet dat plechtig de ‘freiheitliche demokratische Grundordnung’, of liberaal-democratische basisorde. Collectieve zelfbeschikking en individuele vrijheid: dàt hebben we nodig. Nu meer dan ooit.”

Yascha Mounk, De identiteitsval, het gevaar van groepsidentiteit en het pad naar gelijkwaardige democratie, Spectrum, 416 blzn., 29,99 euro

Bio

Yascha Mounk

• Geboren op 10 juni 1982 in München
• Studeerde geschiedenis aan de universiteit van Cambridge en promoveerde in Harvard tot doctor in de politicologie
• Doceert internationale betrekkingen aan de Johns Hopkins University
• Startte in 2020 het onlineforum ‘Persuasion’, gewijd aan de waarden van vrije samenlevingen
• Debuteerde in 2014 als auteur met Stranger in my own country, a Jewish family in modern Germany
• Publiceerde in 2018 The People vs. Democracy en in 2022 The Great Experiment, vertaald als Het grote experiment.

© Jan Stevens