‘China is meer dan Xi Jinping’

Het leven van Jeanne Boden (1957, Essen) is doordesemd van Azië en China. Ze doctoreerde in Oosterse Talen en Culturen aan de UGent, vertaalde Chinese literatuur in het Nederlands en voert onderzoek naar klassieke en hedendaagse Chinese kunst. Haar dagelijks brood verdient ze als onafhankelijk consultant voor bedrijven, diplomaten en academici. Ze helpt hen bij het overbruggen van de kloof tussen China en Europa. Ook in het in al zijn eenvoud wondermooi uitgegeven De Grens verweeft ze Europa met Azië. ‘Het China van vandaag is een kopie van het keizerrijk van vroeger.’

Zelf omschrijft Jeanne Boden haar boek als ‘maatschappelijke, politieke, culturele, artistieke en filosofische reflecties met diep persoonlijke ervaringen’. Haar ‘weerspiegelingen’ snijden soms erg diep, met de dood van haar zus van vier als verkillend vertrekpunt. Jeanne Boden was toen veertien en leefde in een harmonieus gezin in een dorp aan de Belgisch-Nederlandse grens.

“In het begin was ik niet van plan om van De Grens zoiets persoonlijks te maken”, zegt ze. “Iemand had gesuggereerd om mijn ervaringen met China te bundelen. Ik vond dat een interessant idee, want als sinoloog stortte ik me de voorbije decennia op talloos veel Aziatische projecten en werkte ik dagelijks met Aziaten samen. In gedachten keerde ik terug in de tijd. Het holistisch taoïstische gedachtengoed van Azië leerde me op een andere manier naar de dood te kijken. Ik leerde ook anders naar het leven te kijken.”

De dood van uw kleine zus maakte het warme gezin kapot waarin u opgroeide.

“Dat is zo, al stond ik daar als kind weinig bij stil. Er werd niet over gesproken. Pas decennia later zag ik de impact op het leven van elk gezinslid.

Op begrafenissen in België valt me altijd op hoe de dood gezien wordt als het einde van het leven. Er worden dan herinneringen opgehaald, met een kort overzicht van het bestaan van de overledene, en dat is het. Op katholieke begrafenissen komt er vaak die schokkende retoriek bij over ‘schuld’, hemel en hel, goed en kwaad. Westerlingen denken sterk in wit of zwart. Ik heb van Chinezen geleerd dat alles samenhangt en voortdurend verandert.”

U schrijft: ‘Niet continu wedijveren, maar zijn als water’.

“‘Be water’, zegt Bruce Lee. Dat is taoïsme: alles is veranderlijk en relatief, en dood en leven zijn gelijk.

Wanneer ik als consultant in bedrijven aan de slag ga, valt me altijd op dat veel mensen hebben leren denken in tegenstellingen. Ofwel klopt het, ofwel is het verkeerd. In Azië werken dingen anders.”

Waardoor Aziaten voor ons, westerlingen, per definitie ondoorgrondelijk lijken? En een land als China onbegrijpelijk?

“In De Grens probeer ik uit te leggen waar ik mateloos van hou en waar ik het moeilijk mee heb. Er is het China met de Communistische Partij en er is het dagelijkse leven, de Chinese taal en cultuur.

Bij ons is er verschrikkelijk weinig kennis over China. Ik heb aan duizenden mensen workshops gegeven waarin ik het land uitlegde. Maar ook wanneer ik nu met een nieuwe groep mensen samenzit, moet ik bijna van nul beginnen. Terwijl je zou kunnen veronderstellen dat China intussen deel van ons leven geworden is. Niet dus, we weten er nog steeds zo goed als niets over.”

Zelfs als we in hun elektrische auto’s rijden en in Chinese webshops bestellen?

“Ook al lijkt China inderdaad nu zowat overal te zijn, onze onwetendheid is groot. Dat heeft te maken met onze zelfingenomenheid en ons gebrek aan interesse, maar ook met de geslotenheid van het land, zelfs in tijden van zogenaamde ‘openheid’.

In de jaren tachtig voerde Deng Xiaoping op veel vlakken hervormingen door die China moesten openen voor de wereld. De huidige president Xi Jinping draaide alles terug. Hij haalde het vrije denken uit de charters van universiteiten en plaatste de wetenschap onder toezicht van de Communistische Partij.

Xi maakte wetten die ervoor moesten zorgen dat alle data van organisaties en bedrijven binnen en buiten China bij hem terechtkwamen. Hij veranderde de grondwet waarin was opgenomen dat een president slechts twee termijnen kon aanblijven. Xi wilde zelf beslissen hoe lang hij aan de macht kan blijven. Zijn ‘Gedachten’ werden in de grondwet opgenomen als na te volgen weg, want enkel Xi heeft de waarheid in pacht. Hij bouwde een personencultus rond zichzelf met een Xi-app, Xi-documentaires, Xi-publicaties en Xi-mediakanalen. Heel China hangt vol met zijn beeltenis.

Al meteen na zijn aantreden ging Xi voluit met zijn antiwesterse retoriek. Hij is heel repressief ten opzichte van alles wat met democratie te maken heeft. Vanaf dag één liet hij alle boeken die naar democratie verwezen uit het onderwijs halen. Vervolgens begon hij te vertellen dat China de echte democratie is.”

Als sinoloog bent u een aanhanger van ’nieuwe sinologie’. Wat houdt dat in?

“Dat komt erop neer dat je China niet enkel beschouwt als een monoliet gecontroleerd door de Partij, maar omgang zoekt met de hele Chineessprekende wereld. Die strekt zich buiten de grenzen van de Volksrepubliek uit en omvat variaties van Chinese culturen. Als sinoloog kijk je dan naar het China van vandaag met de kennis van het verleden. Het is nodig dat het discours rond China genuanceerd wordt, want China is niet enkel de Communistische Partij.”

Een westers bedrijf dat in China aan de slag wil, moet zich toch onderwerpen aan die Communistische Partij?

“Alle Chinese bedrijven uit de Volksrepubliek en alle bedrijven die met China werken, staan onder controle van de Partij. Zij bepaalt de normen. De Partij wil alle controle over wat er zich in China afspeelt en verandert in functie daarvan continu de wetgeving. Niet alle Chinezen vinden dat leuk, want zij zitten in een strak keurslijf waarin alles moet passen.”

Vóór Xi was dat strakke keurslijf er niet?

“Het was toen anders. Kijk, het is niet zo dat Deng Xiaoping de deuren wagenwijd opengooide, maar hij opende ze voorzichtig door pilootprojecten op te zetten. De deuren gingen open en dicht, net als een harmonica. Ik heb dat altijd zo gekend: soms leek alles mogelijk, plots niet meer en dan weer wel. Maar onder Xi Jinping ging de harmonica voor onbepaalde tijd op slot. Hij verkondigt nu: ‘Onze deuren staan wijd open’, terwijl ze hermetisch afgesloten zijn.”

Wil dat zeggen dat we door met China zaken te doen, een adder aan onze borst drukken?

“Alle westerse bedrijven hebben altijd geweten dat China geen vrijemarkteconomie heeft. Altijd was er die verstrengeling met de Communistische Partij.

Nadat het Tiananmenplein in 1989 in opdracht van de Partij in een bloedbad was veranderd, werden de relaties even verbroken. In 1992 gingen de deuren weer open en westerse ondernemers bleken toen totaal blind te zijn voor wat er gebeurd was.

China is al heel lang bezig met overal op aarde strategische aankopen te doen en Xi Jinping is diegene die dat allemaal samenbrengt.

Een voorbeeld is autobouwer Volvo. Een paar jaar geleden hanteerde dat merk de reclameslogan ‘Made by Sweden’. Dat had net zo goed ‘Owned by China’ kunnen zijn. Ik weet nog dat het een schok was toen Volvo door het Chinese Geely werd overgenomen. Mensen lijken dat vandaag te zijn vergeten.

Ik was consultant voor zowel westerse ondernemingen die naar China trokken, als voor Chinese ondernemingen die hier bedrijven wilden overnemen. Als ik aan westerse ondernemers het Chinese systeem uitlegde, werd ik niet geloofd. ‘De Chinezen waarmee wij werken, zijn anders’, zeiden ze. Tot ze de dag na de overname moesten vaststellen dat ze totaal geen inspraak meer hadden. Er was een enorme naïviteit die inmiddels een beetje bijgesteld is.”

Hoe leg je aan westerse ondernemers China uit?

“De basis is het confucianistische systeem in Korea, Japan en China. Voor mij is dat confucianisme geen filosofie maar een model dat de Aziatische maatschappij organiseert en bepaalt hoe mensen met elkaar omgaan.

Ons Europese systeem is gebaseerd op ‘gelijkheid’: we beschouwen iedereen in principe als gelijke. In bedrijven zijn er natuurlijk leiders die boven een team staan, maar zij verwachten van de teamleden dat die zelf ook initiatief nemen. Het individu neemt verantwoordelijkheid. In het Aziatische systeem neemt de top alle beslissingen. Van de basis wordt verwacht dat die ze allemaal netjes en snel uitvoert, maar niet dat ze vragen begint te stellen. In Azië is iedereen zich bewust van zijn hiërarchische relatie tot anderen. Als je dat als westerse baas of manager niet door hebt of niet goed kunt inschatten, kom je in de problemen.

Het centralistisch georganiseerde China van vandaag bestaat eigenlijk al 2000 jaar. Het is een kopie van het keizerrijk van vroeger. De Communistische Partij bouwde voort op de basisstructuur. De Amerikaanse economieprofessor Yasheng Huang vergelijkt in zijn boek The rise and fall of the EAST het oude China met het huidige aan de hand van het examensysteem. Vroeger kon je alleen maar studeren in dienst van de keizer. Al wie studeerde, bevond zich ergens in de hiërarchie onder de keizer. Wie de top behaalde, werkte rechtstreeks voor de keizer. Het examensysteem van nu is daar een doorslag van.”

Wil Xi Jinping de wereld veroveren?

“Hij wil af van de westerse dominantie. Dat is heel duidelijk en dat zal hem misschien ook lukken. Hij heeft veel aanhang in de niet-Westerse wereld.

De Argentijnse taalwetenschapper en cultuurfilosoof Walter Mignolo heeft veel over het westerse kolonialisme geschreven. In zijn boeken bejubelt hij vaak China als het land dat erin zal slagen om het westen opzij te schuiven. Dat zal zeker gebeuren, alleen heeft Mignolo geen idee waar China eigenlijk voor staat.”

Want China is ook een koloniale macht?

“Ik vind van wel. Kijk maar hoe minderheden zoals de Oeigoeren of Tibetanen behandeld worden. Onder het communisme werden alle minderheidsgroepen herleid tot folklore. Onder Xi Jinping worden ze verplicht geassimileerd. Hij streeft een China na dat uit één homogeen blok bestaat. Alles en iedereen moet volgen. Met enorme gevolgen voor lokale culturen.”

Wanneer bezocht u voor het laatst China?

“In 2018. Ik heb toen zelf besloten om er niet meer naartoe te gaan. Ik voelde de controle stijgen en zag de maatschappij veranderen. Er ontstond een klimaat van angst. Zo kreeg de Partij ondanks felle protesten Hongkong onder de knoet. Vele sinologen stopten ermee omdat het samenwerken moeilijker werd, met bijvoorbeeld databases die ontoegankelijk werden.

In 2019 publiceerde ik mijn boek Chinese propaganda verblindt de wereld, over hoe de Communistische Partij via propaganda haar macht binnen en buiten China versterkt. Ik heb toen overwogen om dat boek onder een pseudoniem uit te geven. Net omwille van dat angstklimaat. Na de publicatie werd ik op agressieve wijze benaderd door mensen in professionele posities die door China waren betaald.”

Dat waren Belgen?

“Ja. Dat agressieve klimaat heerste toen heel erg; ik heb het gevoel dat het nu aan het veranderen is.”

Wat u vertelt, zet de Chinese spionnenaffaire rond Vlaams Belang-politici Filip De Winter en Frank Creyelman toch in een heel kwalijk daglicht?

“Zeker, maar zij zijn lang niet de enigen. Er lopen zo veel mensen rond, niet alleen in België maar in de hele wereld. Chinezen voelen feilloos aan wie er ontvankelijk is voor hun avances. Ze zien van ver wie er te beïnvloeden is en werken in op ego’s. Ik zag dat al meermaals gebeuren. Professoren, zakenlui, ondernemers, politici… ze laten zich allemaal inpalmen.

De Partij is overal. Vóór de overname door Geely reed ik met een Volvo. Nu niet meer. Apparaten van Huawei komen bij mij niet binnen. Ik heb WeChat van mijn telefoon verwijderd. Dat is geen paranoia.”

Tonen mensen uit China u het achterste van hun tong?

“Er is een groot verschil tussen publiek en privé. Je leert in welke context je iemand kunt geloven of niet. Je ontwikkelt er ook vriendschappen, net als hier. Met collega’s en vrienden verdwijnt het politiek systeem naar de achtergrond en word je mens. Ook in het leven van alledag en via smalltalk leer je veel. China is een clanmaatschappij. Eens je een insider ben, wordt alles mogelijk. Maar van zodra een ontmoeting formeel is, zegt niemand nog iets wezenlijks.”

Wil u ooit terug naar China?

“Na 2018 reisde ik naar Korea, Japan en Taiwan, want ik kan Azië niet missen. De zin om terug naar China te gaan, wordt met de dag sterker, want dat land is mijn leven. Het is meer dan de Partij en Xi Jinping, net zoals het westen meer is dan Donald Trump. Een reis wordt onvermijdelijk.”

Jeanne Boden, De Grens. Een reflectie over de dood, rusteloosheid, schoonheid, Europa en China, Punct, 308 blzn., 24,99 euro

© Jan Stevens