‘Poetin wil de geschiedenis ingaan als groot leider die het verloren land recupereerde’

Harvard-professor Serhii Plokhy geldt als dé wereldautoriteit Oekraïense geschiedenis. Van bij de start van de Russische invasie in zijn thuisland volgt hij de oorlog op de voet. “De inval in Oekraïne groeide uit tot de grootste oorlog sinds WO II. Dat besef is verpletterend.”

In augustus keert Serhii Plokhy voor het eerst sinds de herfst van 2021 vanuit de VS terug naar zijn zus in Zaporizja in Oost-Oekraïne. “Dat wordt een emotioneel weerzien”, zegt hij. “Mijn familie lijdt hard onder deze oorlog. Mijn neef Andriy sneuvelde in oktober vorig jaar in Bachmoet. Een paar maanden eerder was hij onder de wapens geroepen.”

In het pas verschenen The Russo-Ukrainian War beschrijft Plokhy de oorlog en gaat hij op zoek naar oorzaak en gevolg. Het schrijven was mentaal soms een hels karwei. “Als historicus ben ik getraind in terugblikken, niet in het live verslaan. Maar ik moést het doen, ook om zelf deze waanzin te verwerken.”

De slag om Bachmoet waar uw neef het leven liet, roept herinneringen op aan de slag om Verdin uit de Eerste Wereldoorlog. Hij duurde maandenlang en kostte ontzettend veel mensenlevens. De Wagner-huurlingenmilitie van Jevgeni Prigozjin claimde er de overwinning.

“Door deze oorlog begon ik als historicus beter te begrijpen hoe het Rode Leger tijdens de Tweede Wereldoorlog vocht. Net als nu was er toen een totaal gebrek aan respect voor menselijk leven. Of het om burgers of andere militairen gaat, maakt voor het Russische leger en haar huurlingen geen enkel verschil. Het wangedrag van veel Russische soldaten nu, biedt inzicht in het wangedrag van de Sovjet-soldaten toen. Een mensenleven is voor hen niets waard.

“We zijn allemaal getuige van de wreedheden tegen gewone burgers. We zien de ecocide na het opblazen van de dam in Kakhovka. Dat zijn tekenen van dat complete gebrek aan respect voor het leven van Russische soldaten en officieren, ook tegenover hun eigen mensen. Denk maar aan Bachmoet, waar Prigozjin delinquenten als kanonnenvoer de loopgraven instuurde. Ook dat is een herhaling van WO II, toen veroordeelde gevangenen in het Rode Leger ingelijfd werden om als eersten het slagveld te ‘verkennen’. Mijn grootvader werd in 1942 tegen zijn wil gerekruteerd en totaal onvoorbereid de vuurlinie ingestuurd.”

Na de ‘opstand’ van Prigozjin en zijn vroegtijdig afgebroken mars op Moskou, lijkt het alsof Vladimir Poetin minder sterk in het zadel zit dan we tot hiertoe dachten. Misschien wordt de Russische president binnenkort aan de kant gezet?

“Het is aan de Russen om te beslissen of ze verder willen met hun leider. De internationale gemeenschap moet ervoor zorgen dat Poetin niet over de middelen beschikt om een ander land te bezetten en leeg te roven. Ze moet er ook voor blijven zorgen dat Oekraïne in staat is om terug te vechten, met voldoende wapenleveringen dus. Maar het is niet aan de internationale gemeenschap om te bepalen hoe lang Poetin nog aan de macht blijft, wie hem aan de kant zal schuiven of wie zijn opvolger wordt. Alle aandacht moet gaan naar het stoppen van de Russische agressie. Laat de Russen zelf maar over Poetin of Prigozjin piekeren.”

Aan de wapenleveringen vanuit het Westen hangt een voorwaarde vast: ze mogen door Oekraïne niet ingezet worden op Russisch grondgebied. Onlangs vielen pro-Oekraïense Russische milities een paar dorpen aan in de Russische grensregio Belgorod. Ze gebruikten daarbij wellicht Belgische wapens.

“Je kunt soldaten niet verbieden om acties te ondernemen in Russisch gebied van waar ze onder vuur genomen worden. Ik heb daar geen probleem mee. In dit geval ging het om divisies samengesteld uit Russen die voor Oekraïne vechten.”

Het ging om extreemrechtse milities.

“Een van die groepen blijkt inderdaad van extreemrechtse signatuur te zijn. Als ze écht Belgische wapens gebruikten, is dat een overtreding van de bewapeningsdeal tussen het Westen en Oekraïne. Het zou dan wel eens kunnen dat Oekraïne stelt: ‘Het waren Russen en geen Oekraïners, daar hebben wij niets mee te maken.’”

Op 24 februari 2022, de dag van de invasie, was u in Wenen?

“Ik geef gastcolleges aan het Institut für die Wissenschaften vom Menschen. Ik was er begin februari 2022 gearriveerd en zou er een half jaar lang wonen en werken. Die eerste weken van februari volgde ik net als iedereen de ‘oefeningen’ van het Russische leger rond de Oekraïense grens. Ik belde regelmatig met mijn Oekraïense familie.

“De invasie op 24 februari 2022 was een surrealistische ervaring. In Wenen voelde de oorlog véél dichter dan in Boston waar ik normaal gezien werk. Vernietiging en dood waren op amper een paar uur reizen van me verwijderd, in mijn thuisland. Maar de oorlog begon eigenlijk al veel vroeger, namelijk op 27 februari 2014, toen mannen in anonieme legeruniformen het regionale parlement op de Krim binnenvielen en er de Russische vlag hesen. Datzelfde voorjaar werd in de Donbas door andere groene mannetjes op massale schaal onrust gestookt. Intussen groeide de inval in Oekraïne uit tot de grootste oorlog sinds de Tweede Wereldoorlog. Dat besef is verpletterend.”

De Russische invasie kwam voor u als een verrassing?

“Ja en nee. Ik wou niet dat het zou gebeuren, maar ik verwachtte wel ‘iets’. Geen poging tot totale invasie, maar eerder een ‘beperktere’ oorlog in het verlengde van 2014. Op 22 februari 2022 erkende Vladimir Poetin de ‘volksrepublieken’ Loegansk en Donetsk. Ik dacht dat hij die erkenning zou gebruiken om de separatisten met vers materieel en nieuwe groene mannetjes een stevige boost te geven. Om nieuwe sancties te ontwijken kon hij dan doen alsof het Russische leger zich niet moeide. Ik was niet de enige die in dat scenario geloofde. Ook de Oekraïense legerleiding leek ervan overtuigd dat de oorlog zich tot het oosten van Oekraïne zou beperken, als een nog hevigere en intensere verderzetting van 2014. Poetins poging om tot in Kiev door te dringen en een marionettenregime te installeren, kwam voor iedereen als een grote verrassing.”

De Russische president dacht die klus snel te klaren. Dat bleek een vergissing van formaat?

“Hij lanceerde zijn ‘speciale militaire operatie’, een compleet van de pot gerukt eufemisme als je ziet hoe de toestand vandaag op het terrein is. ‘Speciale militaire operatie’ verraadt natuurlijk ook hoe de Russische machthebbers toen naar Oekraïne keken: ze waren er écht van overtuigd dat ze het land in een paar weken tijd konden overrompelen. Poetins operatie draaide uit op een fiasco en ontmaskerde meteen ook het imago van de Russische dictator als ‘briljant strateeg’.”

Hij is allesbehalve een geostrategisch mastermind?

“Hij blijkt inderdaad helemaal niet zo slim te zijn als sommigen waren gaan geloven. Met zijn ‘speciale militaire operatie’ legde hij zichzelf in de luren.

“De Oekraïense overheid was er tot de dag van de invasie heilig van overtuigd dat Rusland níet het hele grondgebied zou viseren. Als redenen werden dan aangehaald: het Russische leger is er niet klaar voor, de timing zit niet goed en de Oekraïense verdediging is te sterk. Dat bleek allemaal juist te zijn, alleen hielden die argumenten Poetin niet tegen. Ik vermoed dat hij in een tunnelvisie belandde omdat hij totaal gefocust was op zijn nalatenschap. Hij wil de geschiedenis ingaan als de grote leider die het verloren land recupereerde.”

Waarmee hij duizend jaar terugkeert in de tijd, naar het ‘Kievse Roes’, het Rijk van Kiev, toen Belarus, Rusland en Oekraïne van 882 tot 1240 één grootvorstendom vormden met Kiev als hoofdstad?

“Hij ent zijn oorlog tegen Oekraïne op een bewust foute interpretatie van de geschiedenis. Hij haalt zijn mosterd inderdaad bij het Kievse Rijk om zijn bewering te staven dat Russen en Oekraïners eigenlijk één volk zijn. Met andere woorden: Oekraïne bestaat niet. In de 19^e eeuw waren Russische politici daar óók van overtuigd. Vladimir Poetin grijpt terug naar het register van de Slavofielen uit die tijd die zich afkeerden van het ‘verderfelijke Westen’. Zij noemden de Russen ‘Groot Russen’, de Oekraïners ‘Klein Russen’ en de Belarussen ‘Wit Russen’. Samen vormden zij het mythische Russische Rijk. Dat probeert Vladimir Poetin nu met veel bloedvergieten te verwezenlijken.”

Is de Sovjet-Unie in zijn ogen dan een 20^e-eeuwse poging tot herstel van het Russische Rijk?

“Poetin vindt dat Lenin en Stalin te veel toegevingen deden aan de verschillende nationaliteiten die samen de USSR vormden. Oekraïne vormde een aparte staat binnen de Sovjet-Unie en dat was volgens Vladimir Poetin een vergissing van formaat. Hij vindt dat Stalin zich tegenover de nationaliteiten als een softie gedroeg. Precies daarom grijpt hij terug naar de 19^e-eeuwse visioenen van het Russische Rijk. Maar pas op, dat wil niet zeggen dat hij per se het rijk van de tsaar of de USSR wil reconstrueren. Zijn échte doel is de Euraziatische unie zoals de Russische neofascistische filosoof Aleksander Doegin die propageert. De grenzen van de oude Sovjet-Unie zijn dan meteen ook de grenzen van dat autocratisch fascistoïde Euraziatische Rijk. Poetin is flexibeler dan Doegin, maar hun doel is hetzelfde: Groot-Rusland. Make Russia great again.”

Toen de Wagner-huurlingen van Prigozjin in stoet naar Moskou optrokken, nam de geheime dienst FSB even alle controle in Rusland over. Poetin stamt uit de geheime dienst. Hoe belangrijk is die link tussen president en FSB vandaag nog?

“De KGB, de Sovjet-voorganger van de FSB, stond volledig ten dienste van de staat en de partij. Die oude status bleef intact. De paranoïde KGB-gedachte dat de staat omringd én geïnfiltreerd is door vijanden, is alive and kicking. Om de staat te redden, blijft daarom alle macht best geconcentreerd in handen van één sterke man, de Russische president.”

‘Het eerste slachtoffer in tijden van oorlog is de waarheid’, luidde de conclusie van de Britse oorlogscorrespondent Phillip Knightley in The first casualty, zijn klassieker uit 1975 over oorlogsjournalistiek. Maakt de oorlogspropaganda van alle strijdende partijen een historisch boek over een nog aan de gang zijnde oorlog niet tot een zeer hachelijke onderneming?

“Ik stopte mijn energie niet zozeer in het reconstrueren van de oorlog. Terwijl ik aan het schrijven was, vonden de gebeurtenissen plaats. Ik zag het als mijn voornaamste taak om het kaf van het koren te scheiden. Als je er zo met je neus opzit, is dat niet vanzelfsprekend, want dan lijkt de meest recente en spectaculaire gebeurtenis de meest relevante. Ik moest dus ook afstand inbouwen.

“Natuurlijk ben ik ‘betrokken partij’, toch vind ik dat ik als academicus en historicus sterk genoeg in mijn schoenen sta om deze oorlog te herleiden tot wat hij is: een conflict in de nasleep van het instorten en verbrokkelen van een wereldmacht. De Sovjet-Unie controleerde een zesde van de wereld; dat was toch niet niks?

“Dit is een ouderwetse tsaristische oorlog die wordt gevoerd door Russische elites die zichzelf zien als de erfgenamen en voortzetters van het imperialistische Russische Rijk en de Sovjet-Unie. Voor Oekraïne is dit een onafhankelijkheidsoorlog, een wanhoopspoging om die nieuwe natie te verdedigen die ontstond uit de puinhopen van de Sovjet-Unie. Maar ook al lijken de imperiale wortels van deze oorlog 19^e-eeuws, hij wordt gevoerd in de 21^e-eeuw door een totalitaire kernwapenmacht die zich internationaal nog amper laat controleren. De laatste keer dat de wereld zich in zo’n vergelijkbare turbulente periode bevond, was in de jaren dertig van de vorige eeuw.”

Oekraïne had lang last van dezelfde kwalen als Rusland na de Sovjet-Unie, met torenhoge corruptie en een handjevol oligarchen die zowel de economische als politieke macht in handen hadden.

“Zeker, maar tegen die corruptie wordt nu hard opgetreden. In de jaren na de implosie van de Sovjet-Unie voelden de Oekraïense burgers zich murw geslagen. Ze waren gedesoriënteerd en passief. Intussen profiteerden de Russen van de algehele malaise om desinformatie te verspreiden, minderheden op te poken en mensen tegen elkaar op te zetten. In 2014 lieten we nog toe dat Rusland ons verdeelde, maar niet in 2022: toen was er in mijn land geen sprake meer van passiviteit, desoriëntatie of verdeeldheid. Die eenheid was voor iedereen een grote verrassing, óók voor mij. Mijn conclusie: de Oekraïense maatschappij is fundamenteel veranderd, met een sterke samenwerking tussen burgers en overheid.

“Die verandering vond niet plaats op de dag van de invasie, maar was al veel eerder ingezet. Alleen had niemand dat door. De annexatie van de Krim markeerde de start van de groei van een nieuwe Oekraïense politieke identiteit. De protesten op het Maidan-plein in Kiev vonden niet toevallig in dezelfde periode plaats. De standbeelden van Vladimir Lenin werden massaal neergehaald, want zij golden als het symbool van de Sovjet-tijd en van de Russische overheersing door Oekraïne. In de eerste helft van 2014 sneuvelden meer dan vijfhonderd marmeren of bronzen Lenins. Niet veel later keurde het Oekraïense parlement een wet goed die communistische symbolen in de publieke ruimte verbiedt. Nog eens 1.500 Lenins belandden op de schroothoop.

“De vuile hybride oorlog van de Russen in de Donbas zorgde er vanaf 2014 voor dat Oekraïners hun onderlinge etnische, religieuze en culturele schermutselingen en misverstanden opzijschoven. Ze kantten zich tegen de gezamenlijke ex-communistische vijand en verenigden zich rond de Oekraïense taal en cultuur. Officieel startte Poetin zijn oorlog om de Russischtaligen in Oekraïne te verdedigen. Het gevolg was dat veel Oekraïners en Russen die Oekraïens spraken maar in het dagelijks leven Russisch gebruikten, als daad van verzet overschakelden naar het Oekraïens. Tot voor 2014 verkochten boekhandels vooral Russischtalige romans en non-fictie. Sinds de Krim en de Donbas kleuren de bestsellerlijsten Oekraïenstalig in plaats van Russischtalig.”

In uw boek vergelijkt u het jaar 1938 met 2022. Nadat nazi-Duitsland Tsjechoslowakije binnenviel, kozen de Westerse democratieën ervoor om de ogen te sluiten. Dat deden ze niet na de inval van Rusland in Oekraïne?

“In 1938 bezondigden de Westerse democratieën zich aan wensdenken: ‘We geven Adolf Hitler zijn zin en alles koelt zonder blazen.’ Ze hadden geen zin in oorlog. De Britse premier Neville Chamberlain introduceerde zijn doctrine van ‘appeasement’: sus de agressor in de hoop dat hij na het binnenhalen van één prooi terug braaf in zijn mandje kruipt. Maar dat draaide anders uit: Hitler rook bloed en wou steeds meer.

“Toen Poetin in 2000 Grozny bombardeerde, keek het Westen de andere kant uit. Toen hij Georgië binnenviel, hulde de rest van de wereld zich in stilzwijgen. In plaats van de agressor de levieten te lezen, bouwden ze samen Nord Stream 1. In 2014 pikte Poetin de Krim in, er werden wat sancties afgekondigd en de handtekeningen werden gezet voor Nord Stream 2. Net als aan het eind van de jaren dertig werd de agressor gesust, met als gevolg dat ook Poetin niet in zijn mandje kroop, maar steeds meer wou. Dus begon hij vorig jaar aan de verovering van Oekraïne, waarna het sussen van de dictator eindelijk stopte.”

We hadden al veel eerder lessen uit de geschiedenis moeten trekken?

“De geschiedenis herhaalt zich niet, maar er zijn vaak opvallende parallellen. Het probleem is dat we snel vergeten. In de aanloop naar de Russisch-Oekraïense oorlog waren er nochtans historici die wezen op de gelijkenissen tussen de dertiger jaren en onze tijd. We kozen ervoor niet naar die oude zeurpieten te luisteren. Jammer genoeg hadden ze gelijk.

“De voormalige premier Boris Johnson zit vandaag met de nasleep van partygate in eigen land in het oog van de storm, maar na 24 februari 2022 gedroeg hij zich allesbehalve als Neville Chamberlain. Na de inval nam hij de leiding in het verzet tegen Poetin. Hij nam geen blad voor de mond over het regime in Moskou en reisde als eerste naar Kiev. Hij steunde Oekraïne en Volodimir Zelenski voluit.”

Misschien omdat Johnson ervan droomde in de voetsporen van Winston Churchill te treden? Hij schreef een biografie over zijn grote idool.

“Dat is goed mogelijk. Er zijn trouwens ook parallellen te trekken tussen de Amerikaanse presidenten Franklin Delano Roosevelt en Joe Biden. In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog nam Churchill de leiding en volgde Roosevelt, net zoals Johnson nu, met in zijn kielzog Biden.”

Wat vindt u van de Oekraïense president Volodimir Zelenski? Hij won in 2019 de verkiezingen met een populistische campagne.

“Hij kwam inderdaad als populist aan de macht. Hij voelde aan wat er onder de mensen leefde en wist dat te verzilveren. Die gave is hij niet verloren. Meteen na de invasie zag hij ook meteen haarscherp hoe hij als president moest reageren. In de maanden voor de invasie raakten veel mensen teleurgesteld in hem, omdat hij de Russische dreiging minimaliseerde. Die teleurstelling is intussen ingeruild voor bewondering. Zowat alle Oekraïners beschouwen Zelenski vandaag als hun leider.

“Als oud-acteur heeft Zelenski een talent waar veel politici alleen maar van kunnen dromen. Hij weet hoe hij de stem van gewone mensen moet versterken, zowel in tijden van vrede als oorlog. De absolute meerderheid van de Oekraïners geloofde niet dat er oorlog op komst was; Zelenski was daar om dat ongeloof te verwoorden en versterken. Toen kwam de invasie. Nadat ze de eerste schok hadden geabsorbeerd, waren de Oekraïners klaar om te vechten. Zelenski versterkte en communiceerde opnieuw die boodschap voor binnen- en buitenland. De ex-komiek bleek de juiste persoon op de juiste plaats in de juiste tijd te zijn.

“Hij scoorde door na de invasie op post in Kiev te blijven. De Russen, maar ook de bondgenoten van Oekraïne, hadden verwacht dat ‘de komiek’ meteen de biezen zou nemen; ik wist dat hij dat niet zou doen. Zelenski is een moedig man. In 2014 nam president Viktor Janoekovitsj onder druk van de Maidan-opstand wél de benen. In de dagen voor de invasie kreeg Zelenski bezoek van de Amerikaanse afgevaardigde met het vriendelijke advies om voor zijn eigen veiligheid het land te verlaten. Er werden in Warschau en Londen zelfs kantoren klaargemaakt voor de Oekraïense regering in ballingschap. Zelenski bleef.”

Wat belangrijk was voor het moreel van het Oekraïense volk?

“Ja, al denk ik niet dat de Russen meer kans hadden gemaakt als Zelenski was vertrokken. Op 26 en 27 februari 2022, de derde en vierde dag van de oorlog, werd gepeild naar de gemoedsgesteldheid van de Oekraïners. 79 procent geloofde in de overwinning. 90 procent van de mannen en 70 procent van de vrouwen waren bereid om te gaan vechten. 86 procent van de Oekraïners wilde lid worden van de EU en 76 procent van de NAVO.

“Vandaag zijn de Oekraïners moe en getraumatiseerd. De zogenaamde vredesduiven suggereren dat de tijd rijp is om met de Russen aan de onderhandelingstafel te gaan zitten. Die weg leidt naar nergens. Been there, done that, denk maar aan de akkoorden van Minsk uit 2015 waarin een staakt-het-vuren werd afgesproken voor de oorlog in de Donbas. Die akkoorden bleven dode letter en bevroren niet eens dat conflict. Tot aan de invasie bleef Moskou een hybride-oorlog voeren. Vredesonderhandelingen zijn voor Vladimir Poetin een perfect excuus om het gebied te blijven bezetten, tijd te winnen en zijn leger op te kalefateren. Oekraïne wil een definitief einde maken aan deze oorlog. Dat kan alleen als Rusland een ernstige nederlaag lijdt.”

Serhii Plokhy, The Russo-Ukrainian war, Allen Lane, 368 blzn.

Bio

Serhii Plokhy

• Geboren op 23 mei 1957 in Nizjni Novgorod, Rusland
• Vlak na zijn geboorte verhuisden zijn ouders naar Zaporizja in hun geboorteland Oekraïne
• Was tot 1991 geschiedenisprofessor aan de universiteit van Dnipropetrovsk
• Migreerde naar Canada waar hij in 1996 professor Oekraïense geschiedenis werd aan de universiteit van Alberta
• Is sinds 2007 professor Oekraïense geschiedenis aan de universiteit van Harvard waar hij de  Harvard Ukrainian Research Institute (HURI) leidt
• Vorig jaar verscheen in het Nederlands De poorten van Europa, over hoe Oekraïne schippert tussen oost en west

© Jan Stevens