‘Extreemrechts is zichtbaarder dan ooit tevoren’

Het undercoverteam van de Londense denktank International Strategic Dialogue (ISD) onder leiding van Jakob Guhl houdt Europees extreemrechts online in de gaten. “In Duitsland vielen sinds de hereniging meer doden door extreemrechts geweld dan door jihadistische terreur.”

Jakob Guhl en zijn collega’s van ISD maken accounts aan op alt-rightfora, worden Facebook-vriendjes met vuilgebekte white supremacists, sluiten aan bij racistische meme groups en worden lid van obscure neonazigroepen. Ze zijn niet enkel gespecialiseerd in rechtsextremisme, maar brengen ook desinformatie op het internet in kaart en speuren er haatzaaiers van diverse pluimage op. Eén van Guhls medewerkers is de Oostenrijkse terrorisme-onderzoekster Julia Ebner. In haar recent verschenen boek Going Dark brengt ze verslag uit van haar infiltratie in het alt-right-trollenleger Reconquista Germanica en van de versierpogingen van uiterst-rechtse mannelijke singles op de white supremacist-datingsite WASP Love. Ebner kan vanwege haar lopende undercoverwerk geen interviews geven; haar coördinator Jakob Guhl wel. Het klappen van de zweep als online-undercoverobservator leerde hij bij de in moslimfundamentalisme gespecialiseerde Britse denktank Quilliam, waar hij op sociale media onderdook bij jihadisten en IS-sympathisanten. “De gelijkenissen tussen Europees extreemrechts en het jihadisme op het internet zijn opvallend”, zegt hij. “Veel jihadistengroepen werden tijdens de IS-terreur offline gehaald; ook zij speelden net als het huidige alt-right slim in op de jeugd- en gamingcultuur.”

Het online-jihadisme is tanend, terwijl extreemrechts op het wereldwijde web groeit en bloeit?

“Zonder twijfel. Sociale media werden de voorbije jaren voor zowat alle extremistische organisaties steeds belangrijker voor de verspreiding van hun boodschap en het rekruteren van volgers. Daarom vind je extreemrechts nu open en bloot op het reguliere internet in plaats van op het moeilijker toegankelijke darknet.”

Ruim vijf jaar geleden hadden veel IS-sympathisanten én Syriëstrijders nog reguliere Facebook- of Twitter-accounts, waardoor ze relatief eenvoudig te volgen waren. Tot die accounts systematisch door de sociale media werden verwijderd.

“Vanaf 2016 vergrootten westerse overheden de druk op Mark Zuckerberg en co om in te grijpen. Na een reeks jihadistische aanslagen in 2017 hielden Facebook en Twitter duchtig grote kuis. De accounts van IS-rattenvangers die vanuit het kalifaat jonge mensen probeerden te ronselen, werden opgedoekt. Een paar collega’s zijn nu undercover op grote platformen die erg populair zijn in de Arabische wereld. Daar tiert het jihadisme en islamisme wèl nog welig.”

Op welke platformen vinden we de extremisten van rechts?

“Radicaalrechts en extreemrechts bestrijken een ruim palet. De diehard neonazi’s hebben hun zelfgecreëerde platformen zoals Stormfront. Alt-right is een onderafdeling van extreemrechts. Voor hen is het digitale enorm belangrijk. Met podcasts, muziek en video’s voeren ze online een heuse oorlog tegen wat zij ‘het cultuurmarxisme’ noemen. De influencers van het niet-gewelddadige radicaalrechts zijn vooral actief op Youtube. De rol van dat medium in de internationale verspreiding van de radicaalrechtse boodschap is niet te onderschatten. Op Twitter en in mindere mate op Facebook zitten vooral witte nationalisten. Wij richten onze aandacht op platformen die iets minder mainstream zijn, zoals Telegram en VKontakte.”

VKontakte is de Russische versie van Facebook?

“Ja. Voor Duitse extreemrechtse individuen en groepen is VKontakte of VK uitgegroeid tot het populairste sociale medium, na de berichtendienst Telegram. Die app staat dan weer op één omdat hij veel meer mogelijkheden biedt dan enkel chatten. Op Telegram kun je, net als op WhatsApp, discussiegroepen opstarten en als enkeling communiceren met velen. Telegram presenteert zichzelf als een ‘veiliger’, lees: minder controleerbaar, alternatief voor WhatsApp. In tegenstelling tot Facebook of Twitter haalt Telegram zo goed als geen kanalen offline en de inhoud wordt amper gemodereerd. Zo kun je er als influencer ongestoord een flink aangebrand kanaal uitbouwen met honderdduizenden volgers.

“Een extreemrechtse beïnvloeder zal op zijn Youtube- of Twitter-account eerst een link delen naar zijn Telegram-kanaal. Door daarop te klikken, kom je voor je het goed en wel beseft in een wirwar van extreemrechtse Telegram-groepen terecht. Die hele scene stuurt elkaar voortdurend berichten en commentaren en maakt ook reclame voor elkaar. Het is heel makkelijk om te switchen tussen al die verschillende ideologieën, variërend van anti-islam over antisemitisch tot identitair of neonazi, of een mix van alles.

“Het platform 4chan was in 2003 oorspronkelijk ontworpen om Japanse animatie te delen en becommentariëren, maar werd in 2010 gekaapt door extreemrechts. Hetzelfde overkwam de gaming app Discord. Dan zijn er ook nog sociale media, speciaal ontwikkeld voor de verspreiding van ‘free speech’, zonder belemmering. Meestal zijn ze van Amerikaanse origine en worden ze gerund door libertaire organisaties of ideologen.”

Zoals Gab?

“Precies. Gab werd in 2016 opgericht door de Amerikaanse Trump-supporter en alt-right-fan Andrew Torba. Zijn sociaal medium wil een alternatief zijn voor de in zijn ogen linkse censors Facebook en Twitter. Je vindt er rechtse extremisten van allerlei pluimage.”

Nadat Twitter een tweet van Donald Trump bestempelde als ‘fake news’, was Gab er als de kippen bij om de Amerikaanse president een account aan te bieden.

“Er staat bij Gab al twee jaar een account voor de president gereserveerd. (lacht) Torba blijft hem pushen om Twitter in te ruilen voor Gab, want hij is vooral geïnteresseerd in Trumps 82 miljoen volgers.”

Hoe belangrijk is Trump voor extreemrechts op het internet?

“Sommige stevig rechtse conservatieven vinden Trump best oké, maar hoe rechtser, hoe sceptischer ze zijn. De meeste extreme neonazigroepen zijn antisemitisch. Jodenhaat blijft ontzettend belangrijk voor hen. Trump is een vriend van de Israëlische regering en zijn favoriete schoonzoon en raadgever Jared Kushner is Joods. Dat maakt The Donald in de ogen van rabiaat extreemrechts verdacht. Hij scoort wel bij identitair rechts en bij de aanhangers van ‘de grote omvolking’, de door de Franse schrijver Renaud Camus bedachte theorie dat de liberale elite buitenlanders binnenbrengt om de witte Europese populatie te vervangen.”

Is ‘omvolking’ of ‘Umvolkung’ geen pure nazistische term?

“De term is inderdaad bedacht door de nazi’s. De identitaire beweging geeft daar nu een ‘moderne’ draai aan, die gelijkloopt met de neonazicomplottheorie van de ‘witte genocide’. Donald Trump is niet te beroerd om af en toe uitspraken van dubieuze accounts te retweeten die in de lijn liggen van de ‘grote vervangingstheorie’ van Camus of de witte genocide van de white supremacists. Hij speelt extreemrechts graag in de kaart, toch is hij niet helemaal hun man.”

Is het moeilijk om onder te duiken in extreemrechtse internetgroepen en -kanalen?

“Zolang het over publieke kanalen gaat, volstaat het om op ‘join’ te klikken. Privékanalen of -groepen zijn veel lastiger. Want vaak worden er bij een verzoek tot toetreding vragen gesteld. Wij hebben als onderzoekers de gouden regel dat we niet willen misleiden of doen alsof we stiekeme aanbidders zijn. We zeggen nooit wie we in werkelijkheid zijn, maar spelen ook geen spelletjes. Als ze lastige vragen beginnen te stellen, reageren we gewoon niet. Dat heeft als consequentie dat we soms niet binnen geraken, of na een tijdje weer uit een groep gegooid worden.”

U probeert discussies dus ook nooit te beïnvloeden of te sturen?

“Nooit. We observeren zonder deel te nemen. We willen niet de aandacht op ons richten, want veel van de leden van die kanalen of groepen zijn zich ervan bewust dat onderzoekers, journalisten én inlichtingendiensten meekijken. Dat maakt sommigen zelfs paranoïde: die denken dan dat ze volledig omsingeld zijn door geheim agenten. Desondanks houden ze zich niet in om ranzige, racistische en gewelddadige berichten of filmpjes te delen. Maar soms gaat het er subtieler aan toe, zoals bij de ‘trad wives’, of ‘traditional wives’. Die dames zijn actief op verschillende fora, waar ze pleidooien houden voor wat zij ‘traditionele waarden’ noemen, zoals ‘vrouwen terug aan de haard’. Achter dat ‘onschuldig ogende’ laagje conservatieve vernis schuilt een extreemrechtse, antifeministische groepering die ruwweg gesteld vindt dat vrouwen verkopers zijn van seks en mannen kopers. De grootste waarde voor vrouwen is volgens de trad wives hun seksuele aantrekkingskracht. De grootste bekommernis van vrouwen moet daarom zijn: het de mannen in bed zo goed mogelijk naar hun zin maken. Collega Julia Ebner dook een tijd online bij hen onder op de site Reddit. Trad wives lijken op het eerste gezicht geen neonazi’s en trekken zo jonge vrouwen aan die in de knoop liggen met zichzelf, hun seksualiteit of hun rol in de familie. Ongefilterd neonazimateriaal stoot veel mensen af, óók degenen met stevige rechtse sympathieën. Door de boodschap wat intellectueler in te kleden, wordt de bittere pil verguld.”

Welke boodschappen worden er verspreid?

“Elke club heeft zijn specialiteit. Sommige groepen, zoals bij ons in Duitsland de rechtse partij Alternative für Deutschland (AfD) en Pegida, zijn vooral bezig met de islam en met de migratie van moslims naar Europa. Volgens hen staan de barbaren aan de voordeur en moeten we ze tegenhouden. Dan zijn er de identitairen die sterk de nadruk leggen op de blanke Europese identiteit. Eén van hun hoofdeisen is de remigratie van niet-Europeanen.

“In Duitsland vielen sinds de hereniging meer doden door extreemrechts geweld dan door de jihadistische terreur. Dertig jaar lang werd de dreiging van extreemrechts zwaar onderschat. De extreemrechtse schutter nabij de synagoge van Halle en de moord op politicus Walter Lübcke vorig jaar drukten ons met de neus op de feiten. Lübcke stond al jaren op de dodenlijst van de neonaziterreurorganisatie Nationalsozialistischer Untergrund (NSU). Tussen 2000 en 2007 pleegden zij tien moorden op voornamelijk Turkse ondernemers. Daarnaast overvielen ze 14 banken en lieten ze een paar bommen ontploffen in een Turkse wijk in Keulen. Aanvankelijk werden de moorden gezien als ‘afrekeningen in het milieu’. Onze politie- en inlichtingendiensten, maar ook onze politici geloofden niet in extreemrechtse terreur. Een vreselijke vergissing, blijkt achteraf.”

In september 2018 ging het VRT-reportagemagazine Pano undercover in de geheime chatgroep op Discord van de rechtsradicale jongerenbeweging Schild & Vrienden van Dries Van Langenhove. Opvallend waren toen de racistische en van weinig goede smaak getuigende ‘memes’. ‘Parodieën’ of ‘humor’ klonk de verdediging.

“Memes, zoals de illustere Pepe the frog, zijn razend populair bij alt-right. Ook zij moeten met hun ‘humor’ de boodschap onschuldiger laten lijken dan ze is. Memes normaliseren haatdragende ideologieën door ze leuk en aantrekkelijk te maken. Ze zijn ook handig om zich achteraf achter te verschuilen: ‘We maken gewoon wat grapjes.’ Er zijn gruwelijke memes over het vergassen van Joden. ‘Ach, dat is toch maar om te lachen?’

“In de periode dat de club van jullie Dries Van Langenhove samen met zijn vrienden op Discord actief was, infiltreerden wij op datzelfde platform bij Reconquista Germanica (RG). Het was het grootste door Duits extreemrechts georganiseerde trollenleger ooit, met duizenden leden. Het werd in augustus 2017 opgericht door de pro-Russische Youtuber Nikolai Alexander en het oorspronkelijke doel was het verstoren van de Duitse verkiezingen. Ze waren op een bijna militaristische wijze georganiseerd en vielen in gecoördineerde acties politieke tegenstanders op sociale media lastig. Wij ontdekten rechtstreekse linken tussen RG en de jeugdafdeling van AfD. De AfD-jongeren werkten nauw samen met boegbeelden van identitaire nationalistische bewegingen en verspreidden via RG zeer rechtse en expliciete memes. Door ons undercoverwerk kwam RG in het vizier van de Duitse overheid. Eind 2019 doekte Nikolai Alexander zijn geesteskind op. Hij kondigde dat op zijn Youtube-kanaal aan in een video.”

Zijn er innige contacten op sociale media tussen extremisten zoals Dries Van Langenhove en Nikolai Alexander?

“Hoe het met de internationale contacten van jullie Dries Van Langenhove zit, weet ik niet. Maar er zijn zeker groeiende internationale contacten, alleen al door de mogelijkheden die sociale media bieden. De identitaire beweging is actief in verschillende landen. Er worden ook regelmatig conferenties georganiseerd met internationale sprekers. Brenton Tarrant, de dader van de aanslagen vorig jaar op twee moskeeën in het Nieuw-Zeelandse Christchurch, had zich laten inspireren door de Fransman Renaud Camus, kwam van Australië en doneerde geld aan Oostenrijkse activisten. Zowel Tarrant als Stephan Balliet, ‘onze’ extreemrechtse killer in Halle, presenteerden zich als voorvechters van de witte bevolking wereldwijd.”

Blijft u altijd onbewogen bij wat u leest, ziet of hoort?

“Af en toe moet ik op mijn tanden bijten om niet te reageren. Want de antisemitische en racistische boodschappen zijn vaak zeer smerig. Anders Breivik is voor velen een lichtend voorbeeld. Als we zeer verontrustende bedreigingen gericht tegen individuen tegenkomen, lichten we de politie in.

“Ik zit niet de hele dag continu achter mijn computer die kanalen en groepen op te volgen. Ik praat ook veel met mijn collega’s over ons undercoverwerk. Ik heb niet het gevoel dat ik op dit moment mentaal onder mijn werk lijd. Maar ik ben er wel voor op mijn hoede.”

Julia Ebner, Going Dark, The Secret Social Lives of Extremists, Bloomsbury, 352 blz, 15,99 euro

© Jan Stevens