‘We moeten Afrika helpen uit welgemeend eigenbelang’

Afrika hield het coronavirus onder controle, toch dreigt het continent het kind van de rekening te worden volgens Oxfordprofessor economie Paul Collier. “Europees president Charles Michel moet zijn verantwoordelijkheid nemen en een hulpprogramma voor Afrika in gang steken.”

Zijn leven lang adviseert Paul Collier leiders van westerse en Afrikaanse landen over hoe Afrika uit de armoede getild kan worden. “We moeten de armste landen ter wereld helpen uit welgemeend eigenbelang”, vindt hij. Dat was ook de boodschap van zijn in 2007 verschenen boek The Bottom Billion, waarmee hij een internationale bestseller scoorde. “Sindsdien slaagden sommige Afrikaanse landen erin uit het ravijn te klauteren”, zegt hij. “Corona dreigt nu al hun verwezenlijkingen met één grote klap te vernietigen.”

Afrika kon de epidemie toch vrij goed indijken?

Paul Collier: “Zeker. Toen de pandemie losbarstte, wist niemand wat er moest gebeuren en was radicale onzekerheid troef. Op zo’n moment moet je maatregelen vermijden waar je later veel spijt van krijgt. Wereldwijd werd er op vier verschillende manieren op het virus gereageerd. Oost-Azië sloeg meteen alarm: ‘Dit virus is even gevaarlijk als SARS.’ De Oost-Aziatische landen zijn ervaringsdeskundigen in SARS en namen geen enkel risico. Ze gingen over tot drastische lockdowns en introduceerden track-and-trace. Europa en de VS hadden enkel ervaring met de Spaanse Griep uit 1918, baseerden daar hun eerste strategie op en experimenteerden met groepsimmuniteit. Testen en opsporen is dan niet nodig, want hoe meer mensen de griep krijgen, hoe sneller we ertegen bestand zijn. Maar die interpretatie zorgde bij Covid-19 voor rampen, want groepsimmuniteit bleef achterwege. In West-Afrika zagen ze corona als een even grote killer als ebola. Nu weten we dat de vergelijking tussen die twee virussen niet opgaat, maar het zorgde er wel voor dat de West-Afrikanen hun gedrag zonder treuzelen aanpasten. De Zuid-Afrikanen vreesden dan weer dat corona even dodelijk was als aids. Ook daar grepen ze meteen in.”

Afrika legde in de strijd tegen corona dus een beter parcours af dan wij, en toch waarschuwt u voor de verwoestende gevolgen van het virus?

“Ik waarschuw voor de vreselijke economische gevolgen. Mijn voornaamste dagtaak bestaat vandaag nog steeds uit het samenwerken met regeringen van straatarme fragiele landen. Zij zijn in paniek, want corona luidt voor hen de grootste economische terugval sinds jaren in. Als wij niet ingrijpen, worden de Afrikaanse landen minstens tien jaar terug geslingerd in de tijd. Zij zullen massaal getroffen worden door de macro-economische schok die het gevolg is van de krimpende economieën in Europa, Noord-Amerika en China. De prijzen voor grondstoffen, zoals olie, zijn al ingestort. 97 procent van de Nigeriaanse export bestaat uit olie. De gevolgen voor dat land zijn enorm. De kopers, zoals de Europese landen, profiteren van die lage olieprijzen.

“Veel Afrikaanse landen ontdekten het toerisme. Ik adviseer de Rwandese regering en zij investeerde ontzettend veel in toeristische infrastructuur. Met groot succes, alleen vliegt sinds corona niemand nog naar dat prachtige land. De economische mogelijkheden van Rwanda zijn beperkt: het heeft geen grondstoffen en ligt niet aan zee. Het was dus een weloverwogen keuze van president Paul Kagame om de hoofdstad Kigali te laten uitgroeien tot een centrum voor internationale conferenties. Rwanda is inmiddels het meest bezochte land van Afrika. Dat valt nu allemaal in duigen en niemand weet hoe lang dit zal duren.

“Afrikanen in de diaspora sturen massaal veel geld op naar hun thuisland. Dat totale bedrag aan overschrijvingen ligt hoger dan wat Afrika aan ontwikkelingssteun ontvangt. Maar ook die bron droogt op, want veel Afrikanen in het Westen vielen door de lockdowns zonder werk. Daar komt bij dat buitenlandse investeerders zich massaal uit Afrikaanse landen terugtrekken. Ghana voerde met succes economische hervormingen door en trok zo investeringen aan van onder andere Volkswagen en Bosch, maar ook van grote Amerikaanse pensioenfondsen. In deze tijd van onzekerheid versluizen die pensioenfondsen hun investeringen naar ‘veilige haven’ Amerika. Door corona vloeit zowat al het geld dat voor Afrika bestemd was terug naar de VS, Europa en China. De economische schade voor het Afrikaanse continent is immens. En ongewild profiteren wij van hun miserie.”

Daarom moeten we Afrika economisch te hulp snellen?

“Zonder twijfel. België kan daar een belangrijke rol in spelen, want het is toch jullie voormalige premier Charles Michel die voorzitter is van de Europese Raad? Misschien moet hij zijn invloed eens gebruiken om de ongewilde economische corona-nevenschade in Afrika op de Europese agenda en op die van het IMF en de Wereldbank te zetten? Dat is in ons eigen belang, want als het economisch slecht gaat in Afrika, riskeren we in de nabije toekomst met een nieuwe stroom vluchtelingen geconfronteerd te worden.”

U raakte zelf besmet met het virus?

“Ik was één dag zo ziek als een hond en knapte daarna razendsnel weer op. Mijn vrouw is véél jonger en fitter dan ik, maar zij werd heel ziek en kroop door het oog van de naald. Ze is nog niet helemaal hersteld.”

Tijdens de lockdown opperden velen dat corona dé kans was voor een grote reset, zowel van de economie als van onze manier van leven. Nu we de lockdown achter ons laten, wordt het snel terug business as usual?

“Voor veel dingen wordt het business as usual, maar voor een paar toch niet. Tot voor de lockdown stonden mensen elke ochtend en avond in de file, op weg naar en van hun werk in steden als Londen of Brussel. Dat wordt nu in vraag gesteld, want we hebben ontdekt dat pendelen niet nodig is. Kantoren en administraties bleven functioneren, met bedienden of ambtenaren die van thuis werkten. Natuurlijk is het nodig om af en toe samen intensief in één ruimte te vergaderen. Maar sinds de lockdown weten we dat de doorsnee-vergaderingen ook perfect online kunnen. We zijn er ook achter gekomen dat niet iedereen elke dag van 9 tot 5 op kantoor moet zijn. Werkgevers hebben geleerd dat hun personeel best te vertrouwen is. Dagelijks urenlang in de file staan, komt de levenskwaliteit en het milieu niet ten goede. Daar komt nu écht verandering in: binnen een paar jaar beschouwen we onze uren in de file en in kantoren in mastodontsteden als een onbegrijpelijke verspilling van energie en tijd.”

Mensen die noodgedwongen van huis uit moesten werken, hebben ook ontdekt dat thuiswerk en gezin niet altijd even makkelijk te combineren is.

“Wij hebben zelf nog twee jonge kinderen; ik weet hoe vermoeiend het kan zijn. Wat ik wil zeggen is dat we dat nieuwe evenwicht tussen werk en gezin waar al zoveel inkt over gevloeid is, noodgedwongen in de praktijk hebben gebracht. Ik vind het heel fijn om minder te moeten reizen en om meer tijd met mijn kinderen te kunnen doorbrengen. Als vader was ik vaak uithuizig; nu word ik belangrijker voor hen. De meeste mensen beschouwen dat thuiswerk als een geslaagd experiment en willen niet meer terug naar de tijd voor corona. Natuurlijk heeft niet iedereen die luxe: een metser of timmerman moét wel op zijn werf aan de slag blijven. Een arbeider kan in een fabriek ook niet gemist worden.”

Belanden we zo dan niet in een nieuwe vorm van discriminatie, waarbij ‘witte boorden’ wél van thuis mogen werken en ‘blauwe boorden’ niet?

“Door de digitalisering en de oprukkende artificiële intelligentie sneuvelen sowieso heel wat ‘klassieke’ jobs, zowel van arbeiders, als van bedienden. Maar de dienstensector, waar menselijk contact heel belangrijk is, blijft groeien. Die mogelijke discriminatie waar u bang voor bent, zal door de aard van de nieuwe jobs best meevallen. Want artificiële intelligentie kan nooit menselijke emoties vervangen. Er is nu al een reorganisatie bezig van hoe sommige taken worden uitgevoerd. De coronacrisis versnelt die evolutie alleen maar. We hebben nu trouwens ook ontdekt welke jobs er écht toe doen. Dat zijn dan niet de ceo’s van multinationals of de gladde bankiers uit de City, maar verpleegkundigen en andere beroepen uit de zorg.”

Worden die jobs in de toekomst dan ook anders beloond? Zullen verplegers meer verdienen en bankiers minder?

“Ik hoop het. De bestbetaalde jobs vind je nu in de financiële wereld en bij zakenadvocaten. Terwijl net zij ons het voorbije decennium flink in de problemen brachten. Bankiers en advocaten worden royaal vergoed voor het spelen van zero-sum-spelletjes: wat de ene partij wint, moet in hun ogen altijd ten koste gaan van de andere. De zogezegd briljante investeerder die met aandelen speculeert, doet dat op de kap van onze pensioenfondsen. Veel financiële jongens en meisjes uit de City houden zich bezig met gelegaliseerd plunderen, bijgestaan door zakenadvocaten die tegenstanders juridisch intimideren. Zij ondermijnen onze samenleving. Misschien groeit het besef nu dat het hoog tijd is dat zij prestige, invloed en loon inleveren ten voordele van mensen in de zorg. Die hebben trouwens niet alleen meer geld nodig, maar ook een fatsoenlijke opleiding. Ik weet niet hoe het in de Belgische woonzorgcentra gesteld is, maar de coronacrisis maakte pijnlijk duidelijk dat er in de Britse een groot probleem is met de kwalificaties van de zorgverleners. Rusthuizen nemen al jaren mensen aan die nooit een zorgopleiding gevolgd hebben. Het zijn goedkope werkkrachten en voor de rusthuisdirecteuren en de overheid is dat blijkbaar het enige dat telt. Toen het virus in de woonzorgcentra bij hoogbejaarden toesloeg, stond het personeel met de handen in het haar. Als ouderling wil je toch niet op een plek terechtkomen waar niemand opgeleid is om je te helpen als je ziek wordt? Corona is een wake-upcall.”

U denkt dat de politiek daar lessen uit zal trekken?

“Het was alleszins een goede zaak dat onze premier Boris Johnson himself ernstig ziek werd. Door zijn ziekte evolueerde hij pijlsnel van commander-in-chief naar communicator-in-chief. Wij, mensen, beschouwen onszelf als een uniek zoogdier. We geloven graag dat we ‘uitzonderlijk’ zijn omdat we superslim zijn. We noemen onszelf niet voor niets: ‘homo sapiens sapiens’, ‘mens slim slim’. (lacht) Terwijl die slimheid ons helemaal niet van andere zoogdieren onderscheidt. Dat doen we wel doordat we in staat zijn tot meerdere vormen van leiderschap. Alle andere zoogdieren kennen slechts één manier: dominantie. Dat kennen wij ook: op aarde bulkt het van de dominante politieke leiders die zichzelf zien als commanders-in-chief. Er is ook een andere manier van leiderschap mogelijk die exclusief menselijk is: gezag verwerven door het hebben van respect. Een communicator-in-chief is bescheiden, lacht met zichzelf, stelt zichzelf in vraag, is empathisch en voelt de pijn van anderen. Bill en Hillary Clinton vertegenwoordigen die twee vormen van leiderschap: hij als de empathische, begrijpende president; zij als de dominante presidentskandidaat. Als Bill Clinton zegt: ‘I feel your pain’, geloof je hem.”

Misschien is hij een goed acteur?

“Dat kan, maar in tegenstelling tot de meeste andere recente Amerikaanse presidenten is hij van eenvoudige komaf. Hij stamt uit Arkansas, the middle of nowhere, en was een charismatische president bij wie mensen graag vertoefden. Ik ken zowel Bill als Hillary goed. Hij is altijd goedgemutst en kan overweg met om het even wie. Boris Johnson ook, en het coronavirus helpt hem nu een handje. De gewone Britten voelen zich verbonden met Boris, want hij heeft het zelf meegemaakt. Hij paste zijn leiderschapsstijl aan van commander-in-chief naar communicator-in-chief. Donald Trump is daar niet toe in staat, al maakte hij ooit de omgekeerde beweging, want toen hij nog een tv-beroemdheid was, gedroeg hij zich als communicator-in-chief. Het was nooit zijn bedoeling om president te worden; zijn presidentskandidatuur was niet meer dan een publiciteitsstunt. Hij begon totaal onvoorbereid aan het presidentschap en interpreteert zijn ambt compleet verkeerd. Hij speelt nu commander-in-chief, en misschien nog meer commander-in-tweet. Gelukkig zit het Amerikaanse politieke systeem vol checks and balances, waardoor de schade binnen de perken blijft.”

Niet iedereen is er even zeker van dat het systeem Trump in toom houdt.

“Hij gaat inderdaad vaak erg ver en stelt zo die checks and balances stevig op de proef. Toch geloof ik nooit dat hij de volgende verkiezingen overleeft. Trump fulmineert nu wel over ‘Sleepy Joe’, maar in werkelijkheid is hij doodsbang voor Joe Biden, de democratische kandidaat die de nominatie met de hulp van Obama binnenhaalde.”

U werkte indertijd nauw samen met de voormalige Britse premier Tony Blair als diens topadviseur voor Afrika. Blair was ook een communicator-in-chief?

“Zeker. Maar hij heeft de neergang van de socialistische partij Labour mee in gang gezet. Dat vind ik verschrikkelijk. Labour verloor de voeling met de werkende klasse totaal. De allerlaatste Labour-leider met stevige roots in de working class was Neil Kinnock in de jaren tachtig. Alle voorzitters die na hem kwamen, lieten hun kiezers in de kou staan.”

Jeremy Corbyn werd in 2015 toch tot Labour-leider verkozen met het meest linkse programma ooit?

“Corbyn is allesbehalve de grote voorvechter van de gewone werkmens. Hij groeide op in een landhuis. Zijn belangrijkste adviseur Seumas Milne zat op een dure privéschool en erfde van zijn rijke vader een kast van een huis in het centrum van Londen. Die kerels zijn geen sociaaldemocraten, maar dogmatische upper class-marxisten. In Labour speelden ze spelletjes zoals enkel zij dat kunnen. Plots zaten ze in het centrum van de macht: hun oude droom om de socialistische partij te kapen, kwam uit. De werkende mensen interesseerden hen niet en de schade die ze aanrichtten, is enorm. Onder de nieuwe voorzitter Keir Starmer groeit het besef dat het contact met de gewone werkende Brit hersteld moet worden. Ik hoop dat Labour daar nu eindelijk ook werk van maakt; er is geen andere keuze. Want de recente geschiedenis leert ons dat extremisten van links en rechts het overnemen als de socialistische partij de werkende klasse in de steek laat.”

© Jan Stevens