‘We waren nog nooit zo alleen als nu’

Delphine de Vigans roman De kinderen zijn koning is een felle kritiek op de exploitatie van kinderen op sociale media. “Binnen een paar jaar sleuren kind-influencers hun ouders voor de rechter voor wat hun is aangedaan.”

Ooit droomde hoofdpersonage Mélanie Claux uit De kinderen zijn koning ervan een beroemde reality-tv-ster te worden. Haar deelname aan Blind Date-kloon Daten in het donker eindigde na één aflevering. Geen enkele potentiële datingpartner zag een amoureus avontuur zitten met de iets te ‘doordeweeks’ uitziende Mélanie. Wanneer ze later kinderen heeft, ontdekt ze Youtube en begint ze het dagelijkse leven van dochtertje Kimmie en zoontje Sammy te filmen. Haar kanaal Happy Playtime groeit uit tot een gigantisch succes. Miljoenen jonge fans abonneren zich en steken duimpjes op. Het geld stroomt binnen en Mélanie loopt op wolkjes. Tot de dag dat haar zesjarige dochter ontvoerd wordt.

“Niets in De kinderen zijn koning is verzonnen”, zegt de in Parijs wonende en werkende schrijfster Delphine de Vigan. “Alles is waar. Ik kijk overdag nooit tv, maar op een middag zette ik dat ding half verstrooid aan. Er werd een reportage uitgezonden over ‘kidfluencers’. Ik had er nog nooit van gehoord. Ik zag hoe twee jongens, de ene was acht jaar en de andere twaalf, in een supermarkt verwelkomd werden voor een signeersessie. Een joelende menigte stond hen op te wachten: even jonge kinderen met hun ouders. Het leek op een meute gillende fans die begin jaren 1960 smachtten naar The Beatles. Ik dacht: ‘Wat is dit?’ Toen werd duidelijk dat die twee jongens reclame aan het maken waren voor een kledingmerk. Hun rumoerige fans stonden al meer dan twee uur aan te schuiven voor een handtekening. Ik voelde: hier zit een verhaal in. Ik googelde ‘kidfluencers’ en ontdekte dat ze overal in Europa te vinden zijn. In Frankrijk slaagden drie gezinnen erin om via sociale media stinkend rijk te worden. De ouders trekken aan de touwtjes en posten om de paar dagen video’s op Youtube, TikTok en Instagram. Ze filmen hun kinderen en vertellen wat ze de godganse dag uitspoken. Intussen pakken zoon- en dochterlief gesponsord nieuw speelgoed uit, bezoeken ze tegen vergoeding pretparken, eten ze gratis junkfood of trekken ze een door een kledingmerk ‘aangeboden’ nieuwe pull aan.”

U hebt zelf ook kinderen?

“Ja, zij zijn al volwassen en niet zo erg met sociale media verbonden. Ik ben héél blij dat mijn kinderen geen gevangenen zijn van TikTok of Instagram en geen filmpjes of foto’s van zichzelf maken. Alleen mijn vrienden met nog jonge kinderen bleken het fenomeen ‘kidfluencer’ te kennen. Eigenlijk hebben ze er totaal geen benul van wat het precies inhoudt. Ze weten dat hun kinderen ernaar kijken, hebben zelf ook wel eens zo’n filmpje gezien en zijn van oordeel: braaf en ongevaarlijk. De video’s zijn niet gewelddadig en niet pornografisch; meestal zijn het kinderen die op het eerste gezicht gewoon zitten te spelen. Zo’n kidfluencerskanaal ziet er nogal duf uit. Als mijn kinderen daar indertijd naar hadden gekeken, was ik wellicht ook tot de conclusie gekomen: ‘Onschuldig tijdverdrijf.’ Terwijl het in feite een onversneden reclamekanaal is. Met in de hoofdrol: kinderen die door hun ouders ingezet worden om zoveel mogelijk geld binnen te rijven. Hoe meer kijkers en volgelingen, hoe harder de kassa rinkelt. Dat ontdek je pas als je die kanalen begint te onderzoeken en verschillende filmpjes bekijkt.”

U dook diep in de Franse variant van die wereldwijde kind-influencersindustrie?

“Clara Roussel, de politie-inspecteur in De kinderen zijn koning, is een afsplitsing van mezelf. Ook zij voelt geen enkele verbondenheid met het digitale, is een ‘nieuweling’ en ‘ongelovige’ tot ze op de ontvoering van Kimmie gezet wordt. Net als ik dompelt ze zich onder in de nieuwe wondere wereld van de Youtube- en Instagram-influencers en valt van de ene verbazing in de andere. (lacht)

“Kind-influencergezinnen verdienen miljoenen met hun filmpjes. U moet op Youtube eens naar het kanaal Ryan’s World surfen. Die brave Amerikaanse tienerjongen heeft ongeveer 35 miljoen abonnees. Samen met zijn ouders en zijn kleinere zusjes speelt hij, gaat hij skiën en zwemmen en beleeft hij allerlei door merken gesponsorde avonturen. Ryan Kaji is zowat de succesrijkste kidfluencer van het universum. Het zakenblad Forbes schatte zijn inkomen in 2019 op 26 miljoen dollar. Zijn ouders begonnen in 2015 met Ryan’s World toen hij pas vier was. Zijn specialiteit: unboxing. ‘Dolgelukkig’ opent hij pakjes en dozen en toont wat erin zit: speelgoed, snoep en alle mogelijke speciaal voor kinderen ontwikkelde producten.

“Rond 2015 begonnen ook de eerste Franse gezinnen hun kinderen te exploiteren op Youtube. Op één van die Franse unboxing-filmpjes zag ik tijdens het uitpakken het adres van zo’n miljonairs-kidinfluencer op het pakket. Ik vroeg me af: wat als iemand met geldproblemen en slechte bedoelingen die video ziet? Misschien rijpt dan wel het idee om die kleine miljonair te ontvoeren? Meteen had ik een spannende ingang voor mijn roman.”

Als meisje van 17 raakte uw hoofdpersonage Mélanie Claux in de ban van het televisieprogramma Big Brother?

“Ja, maar dan van de Franse variant Loft Story die van april tot juli 2001 voor het eerst werd uitgezonden. Ook Clara ontdekte als adolescent ‘le Loft’ alias Big Brother. Mélanie zag hoe al die onbekende jonge mensen die niet echt iets kunnen, in enkele weken tijd beroemdheden werden. Ze besloot: ‘Dit wil ik ook.’

“Big Brother en Loft Story markeerden de start van reality-tv. Plots konden onbekende, talentloze mensen tóch in recordtijd beroemd worden. Big Brother-celebrities waren geen kunstenaar, zongen vals, speelden geen noot muziek, konden niet acteren en hadden geen kaas gegeten van stand-upcomedy. Die radicale omslag, waarbij onder het oog van de camera iemand razendsnel zero to hero werd, beïnvloedde heel onze cultuur.”

Mélanie wou ook graag beroemd worden.

“Alleen lukte dat niet via reality-tv. Ze nam deel aan de preselectie voor een datingshow, maar werd eerst niet geselecteerd omdat ze er te gewoontjes uitzag. Pas toen ze vertelde dat ze nog maagd was, mocht ze meedoen. In de eerste aflevering was geen enkele mannelijke kandidaat in haar geïnteresseerd en vloog ze eruit. Veel later effende ze via haar kinderen en Youtube wel het pad naar geld en roem.

“Ik wou Mélanie niet veroordelen, maar proberen te begrijpen. Bij haar draait alles rond erkenning. Ze hunkert naar liefde en wil gezien en bekeken worden. Sociale media maken het mogelijk dat Mélanie Claux voor haar eigen reality-tv kan zorgen. Ze betrekt er haar jonge kinderen Kimmie en Sammy bij, is ervan overtuigd dat ze gelukkig zijn en dat zij degene is die met haar filmpjes en gesponsord speelgoed dat geluk fabriceert.”

Ze steekt niet al het geld in eigen zak.

“Nee, ze spaart voor de kinderen, voor later. Ze maakt kindsterren van haar zoon en dochter. Volgens haar is dat het grootste cadeau dat ze hun kan geven.

“Mélanie Claux en haar man Bruno staan model voor al die ouders die op sociale media azen op roem en fortuin en daarvoor hun kinderen gebruiken. De smartphone en sociale media zorgen ervoor dat iedereen nu reality-tv kan maken. We hebben allemaal de potentie om ons eigen merk voor de hele wereld tentoon te stellen en te promoten. Een doodgewone man of vrouw die vandaag niemand kent, kan volgende week wereldberoemd zijn. Daar ga je toch van duizelen?

“Een vriend van mijn kinderen is halverwege de twintig en werkt als gediplomeerd wijnboer. Twee jaar geleden begon hij korte video’s te posten op TikTok, waarin hij uitlegde hoe wijn gemaakt wordt. Het is een knappe jongen, hij heeft mooie ogen en is heel charismatisch. Hij postte zijn eerste video, zijn tweede, derde… Een week later had hij miljoenen volgers en vandaag is hij een TikTok-ster. Intussen schreef hij een boek, werd mannequin en speelde mee in een film. Hij maakte de droom van velen van zijn generatie waar. Ik heb er geen probleem mee dat volwassenen dat onlinepad naar de roem kiezen. Waar ik wel aanstoot aan neem, is dat ouders datzelfde pad uitstippelen voor hun baby’s, peuters, kleuters en tieners.”

De ouders worden dan zelfbenoemde managers van hun eigen kroost?

“Ze worden dan niet alleen manager, maar ook productiehuis, regisseur en cameraman of -vrouw. Nooit filmen ze de waarheid; altijd een in scène gezette leugen. Bedrijven zijn medeplichtig. Kidfluencers met miljoenen volgers leveren gigantisch veel publiciteit op. Merken sluiten lucratieve contracten met ouders; die vorm van onlinereclame is voor hen veel goedkoper dan een reguliere spot op tv.

“Ik vrees dat sociale media, smartphones en tablets onze psyche fundamenteel beïnvloeden. Ik zit héél weinig op sociale media, maar zelfs ik ondervind daar last van. Soms houdt mijn telefoon me tegen om een boek te lezen. Dan is het alsof dat scherm me dwingt om te scrollen, swipen of een nietszeggend bericht via WhatsApp te versturen. Die mogelijkheid om via digitale weg permanent met anderen in contact te staan, verandert de tijd die we met onszelf doorbrengen volledig. Ik probeer me daartegen te verzetten en spreek mezelf dan vermanend toe: ‘Je pakt je telefoon nu eens níet vast, Delphine. Gebruik dit kostbare uur op een verstandige manier. Neem een boek en lees.’ (lacht)”

Verslaving loert om de hoek?

“Voor sommigen wel; voor de meesten werd dat voortdurend checken van smartphone of tablet ‘een gewoonte’. Net als die bijna onbedwingbare drang om onmiddellijk op elke digitale scheet in een fles te antwoorden. Het is alsof we in ons digitaal leven alle zelfdiscipline kwijt zijn. Sociale media maken ons in het dagelijkse leven minder sociaal, terwijl we de illusie koesteren dat we het net méér geworden zijn. Nee, ik ben bang dat we nog nooit zo alleen waren als nu.

“Natuurlijk hebben sociale media ook voordelen. Zo maakten we via die media kennis met het verzet van Iraanse vrouwen tegen de ayatollahs. Maar ze hebben ook een zeer duistere kant, met die kidfluencers-industrie en haar leugenachtige ‘Legocultus’ en in scène gezette wereld.”

Is dat een vorm van kindermishandeling?

“Zeker. Ouders zouden de beschermers moeten zijn van het beeld én imago van hun kind. Ouders van kind-influencers doen het tegengestelde. Zij gebruiken hun kinderen en verdienen er miljoenen mee. De ouders van de meest succesvolle kidfluencers zijn gestopt met werken. Ze doen niets anders meer dan hun kinderen filmen, waardoor alle inkomsten van de familie afhangen van hun kroost. Dat is puur machtsmisbruik.

“Het in Frankrijk bekendste kidfluencersgezin stond model voor het gezin van Mélanie. De moeder van het ‘echte’ gezin post net als Mélanie continu filmpjes en foto’s van haar kinderen. ‘We pakken onze nieuwe blokkendoos uit’, of: ‘We rijden naar een wellnesscenter.’ Aan de ontbijttafel, in bed, in bad: mama filmt hen altijd en overal. Braaf en gehoorzaam declameren de kinderen steeds dezelfde zinnetjes die ze uit het hoofd leerden: ‘Vergeet je niet te abonneren en steek een duimpje op als je het leuk vond!’ Ik herinner me een scène waarin de afschuw duidelijk was af te lezen op het gezicht van één van haar kinderen: ‘Stop nu toch eens één keer met filmen, mama.’”

Moeder Mélanie is in Kinderen zijn koning de drijvende kracht. Haar man Bruno laat begaan en is eigenlijk een lafaard?

“Ja, al hou ik van zijn personage. Op dit moment wordt er aan een tv-reeks van Kinderen zijn koning gewerkt. De scenaristen vragen me regelmatig wat ik van hun aanpassingen vind. De grootste discussies voeren we over Bruno. Ik verdedig hem telkens weer omdat hij tegen de trend ingaat. In boeken en films zijn het meestal de vrouwen die slaafs hun man volgen. Bij Bruno is het omgekeerde waar. Hij is een pantoffelheld: stil en onderdanig aan zijn vrouw. Hij is gek van haar en haar eeuwig dankbaar dat zij erin slaagde om het geld te laten binnenstromen. Hij werkte in een informaticabedrijf waar hij zich doodverveelde. Dankzij Youtube kan hij stoppen met werken. Pas véél later, na de ontvoering van Kimmie, dringt langzaamaan het besef door: ‘We have a problem.’”

Lijkt wat Mélanie haar kinderen aandoet niet een beetje op het syndroom van Münchhausen by proxy (MBP)? Net als bij MBP zoekt ze via haar kinderen toch vooral aandacht voor haarzelf?

“Er is inderdaad die overeenkomst, al zijn er ook grote verschillen. Want bij Münchhausen by proxy maakt een moeder haar kinderen echt ziek, met het risico zelfs dat ze het niet overleven. Het leven van de kidfluencers is niet in gevaar, maar het is zeker een manier om via de kinderen de aandacht op zichzelf te vestigen. Bij alle kidfluencersfamilies overal ter wereld treden na verloop van tijd de ouders uit de schaduw van hun kinderen. Eerst zorgen ze ervoor dat hun kinderen beroemd worden, om daarna surfend op die roem hun eigen Youtube- en Instagramaccount te openen.”

Mélanie Claux gaat heel ver met het exploiteren van haar kinderen op sociale media. Maar veel ‘normale’ ouders doen misschien onbewust hetzelfde, op minder grote schaal?

“Veel ouders lieten me na de publicatie van Kinderen zijn koning in Frankrijk weten dat ze zich door mijn boek vragen waren gaan stellen over hun eigen gebruik van sociale media. ‘Tiens, waarom post ik nu die foto van mijn baby op Instagram?’

“Ik ben héél fier op mijn kinderen en op wat ze tot hiertoe in hun leven verwezenlijkt hebben. Ze zijn zó mooi, de allermooiste van de wereld. Ik zal het maar bekennen: soms heb ook ik zin om een account aan te maken en aan iedereen te tonen: ‘Kijk, mijn kinderen zijn formidabel!’ (lacht) Tezelfdertijd weet ik: ‘Niet doen, het is hun leven, niet het jouwe.’ Maar ik begrijp heel goed dat het menselijk is om je kinderen te filmen, fotograferen en aan de wereld te tonen. Vroeger nodigden we vrienden en buren uit om naar onze vakantiefoto’s en -dia’s te komen kijken. Er werd dan beleefd en vriendelijk gereageerd: ‘Prachtig!’ Nu laat iedereen het hele jaar door, elke dag zien hoe fantastisch zijn leven is.

“Wat ik erg schrikwekkend vind, is de nieuwste trend in Frankrijk en Groot-Brittannië waarbij jonge vrouwen en mannen zich laten opereren om toch maar op hun favoriete influencer te lijken. Op heel jonge leeftijd trekken meisjes van amper 20 naar een plastisch chirurg om hun lippen te laten opspuiten en hun borsten te laten ‘corrigeren’.”

Het laatste deel van Kinderen zijn koning speelt zich af in 2031. De samenleving zoals u ze beschrijft, lijkt heel sterk op de onze, alleen akeliger.

“Ik heb de tendensen in onze huidige samenleving doorgetrokken naar de nabije toekomst. Dan eindig je niet in sciencefiction, maar in een maatschappij waar psychiaters de mentale gevolgen moeten behandelen van wat ouders hun kinderen online aandeden. Verschillende kidfluencers zullen later hun ouders voor de rechter slepen. In de VS vindt dat soort van processen nu al plaats: daar eisen voormalige kind-influencers van hun ouders een schadevergoeding voor al het leed dat hen als Youtube-ster werd aangedaan.”

Frankrijk nam in 2020 een wet aan die de commerciële exploitatie van kind-influencers wil beteugelen.

“Voorlopig blijven wij het enige land ter wereld waar een poging ondernomen is om het ‘kidfleuncerschap’ wettelijk te regelen. De regeling voor kind-acteurs geldt nu ook voor Youtube, met een limiet van maximaal drie uur per dag voor een kind van zes, en maximaal vier uur voor een kind van twaalf. Op een filmset is dat zinvol, maar wie controleert ouders die thuis met een camera in de aanslag achter hun kroost aanzitten? Er zijn ook regels om het beeldrecht van kinderen te beschermen, maar er blijven evenveel achterpoortjes om de wet te omzeilen. De grote verdienste van de wet is dat ouders voortaan weten dat ze op sociale media niet zomaar alles met hun kinderen kunnen uitspoken.”

In Frankrijk bent u zelf ook ‘beroemd’. Sinds uw debuut Dagen zonder honger uit 2001 bent u een bestsellerauteur. U verkocht miljoenen boeken.

“Ik had veel geluk, denk ik. Ik ben heel dankbaar voor mijn succes, maar ik heb er niet echt een verklaring voor. Behalve misschien dat al mijn romans uit het leven gegrepen zijn. Ik werk heel graag sociale thema’s uit en ben erg geïnteresseerd in ‘de mens’ en zijn beweegredenen. Gisteren gaf ik in de gevangenis schrijfles aan jonge mannelijke gedetineerden. Ik doe dat ontzettend graag. Drie konden niet schrijven; één is een echt talent. Hij schrijft prachtige teksten en won eerder al een literaire wedstrijd.”

Weet u waarom hij in de gevangenis zit?

“Nee, de spelregel is dat ik nooit weet wat mijn leerlingen mispeuterd hebben. Ik geef ook schrijfles in een vrouwengevangenis. Ook daar heb ik een leerling met groot literair talent. Haar teksten zijn fantastisch.

“Slechts 3 procent van alle gevangenen zijn vrouwen; meestal zijn ze veroordeeld voor zeer ernstige feiten. Met deze getalenteerde vrouw heb ik een goed contact. Ze zat tien jaar en heeft nog tien jaar voor de boeg. Omdat ze ‘halverwege’ is, krijgt ze nu af en toe penitentiair verlof. Ik drink dan soms koffie met haar, hier in Parijs. Op een dag vertelde ze me dat ze haar gewelddadige man had gedood. Ik vermoed dat het met voorbedachten rade was, anders had ze nooit 20 jaar gekregen. Toch is ze zeer gevoelig én open, en heeft ze die gouden pen.”

Delphine de Vigan, De kinderen zijn koning, De Geus, 304 blzn., 24,99 euro

Bio

• Geboren op 1 maart 1966
• Debuteerde onder het pseudoniem Louis Delvig met het autobiografische Dagen zonder honger (2001) over leven met anorexia
• Ze brak in 2007 door met het later verfilmde No en ik, over de vriendschap tussen een meisje en een dakloze vrouw
• Haar grootste succes is het in 2011 verschenen Niets weerstaat de nacht, over de zelfmoord van haar moeder
• In 2017 verfilmde Roman Polanski haar boek D’apres une histoire vraie

© Jan Stevens