‘Corona is de nachtmerrie van Greta Thunberg die Donald Trump ontmoet’
Open moet het zijn volgens de Zweedse filosoof en ultraliberaal Johan Norberg. In zijn boek Open bezingt hij de zegeningen van open grenzen, vrijhandel en globalisering. “De lockdown is een afschrikwekkende preview van hoe de gedeglobaliseerde wereld eruitziet.”
Zonder open samenlevingen en economieën is volgens Johan Norberg vooruitgang onmogelijk. “Openheid is de sleutel tot succes.” De in Stockholm wonende filosoof, politicoloog en radicale vooruitgangsdenker geldt sinds zijn bestseller Vooruitgang uit 2016 als dé heraut van het optimisme, maar in de afloop van de coronacrisis heeft hij geen goed oog. Niet dat hij vreest dat de epidemie niet bedwongen zal worden: “De vaccins zullen ons redden.” Wel dat corona de doodsteek wordt voor de door hem bejubelde globalisering: “Velen wijzen die globalisering nu aan als een van de voornaamste redenen waarom de pandemie zo snel de wereld rond raasde.”
Dat is toch zo?
“Het klopt dat door het internationale vliegverkeer het virus aan een hoog tempo over de planeet verspreid raakte. Maar moesten er geen passagiersvliegtuigen zijn, was die globale verspreiding er ook geweest, alleen trager. Zonder globalisering waren er vandaag wellicht nog geen vaccins, want die hebben we te danken aan internationale samenwerking. Dus ja, globalisering hielp het coronavirus verspreiden, maar hielp het ook snel te bestrijden. De pest verspreidde zich indertijd zeer traag, maar roeide wel de helft van de Europese bevolking uit.”
Vindt u dat Zweden met staatsviroloog Anders Tegnell de coronacrisis goed aanpakt?
“Er is op dit moment bij ons nogal wat controverse over Tegnells koers. Want ons land heeft vrij slechte coronacijfers, al zijn ze toch minder slecht dan in veel andere Europese landen. Ondanks ons zogenaamde laksere beleid blijkt uit mobiliteitsdata dat de verplaatsingen in Zweden even sterk gereduceerd zijn als bij onze Scandinavische buurlanden. De Zweden blijken vrijwillig afstand van elkaar te houden. Het blijft vooral misgaan in woonzorgcentra met vele hoogbejaarden en in goedkope appartementsblokken waar verarmde migranten in krappe flats samenhokken.
“Door corona leefde ik het voorbije jaar continu in Zweden. Dat is iets wat me in mijn volwassen leven nog nooit is overkomen. (lacht) Dat gedwongen langdurige verblijf in eigen land vind ik een heel rare ervaring. Ik mis de open wereld enorm.”
Uw boek Open is zowel een hartstochtelijk pleidooi voor die open wereld als een waarschuwing voor de gevolgen van gesloten grenzen?
“Ja, want de open wereld staat zwaar onder druk. Dat was al zo vóór de pandemie; ik schreef dit boek toen er van corona nog geen sprake was. Vooral diepe crisissen vormen een bedreiging voor open samenlevingen. Zo hebben we er de laatste jaren wel wat gehad, met de financiële crisis, ernstige geopolitieke spanningen en deze huidige gezondheidscrisis. Grote crisissen vernauwen onze geesten. We worden dan bang van de wereld en willen ons er liefst voor verbergen. Maar de geschiedenis leert ons dat grote tijdperken eindigden op die momenten waarop we collectief ons cultureel zelfbewustzijn verloren. We moeten daarom vechten voor openheid, omdat die essentieel is voor onze toekomst.”
Ook het liberalisme waar u een hartstochtelijk aanhanger van bent, heeft het met de opkomst van illiberale leiders als Viktor Orban hard te verduren?
“Ik maak me grote zorgen over opkomende autoritaire leiders als Orban. Zij keren de vrijheid de rug toe en spiegelen voor ingewikkelde problemen simpele, inhoudsloze oplossingen op korte termijn voor. Ze winnen er makkelijk verkiezingen mee, maar helpen er hun burgers geen millimeter mee vooruit.
“Het liberalisme wordt wereldwijd bedreigd door autoritaire populisten van zowel links als rechts, terwijl het een voortreffelijk parcours aflegde. Want het zijn liberalen die de democratie versterkten, de samenlevingen opengooiden en voor economische vrijheid zorgden. Het liberalisme zorgde ervoor dat individuen zichzelf konden zijn en hun eigen levensstijl ontwikkelen. De diversiteit die daaruit groeide, is prachtig. Ze zorgde voor een mengelmoes aan meningen en overtuigingen. Liberalen vinden dat oké: we kunnen alleen maar van elkaar leren. Maar voor populistisch rechts en links zijn al die botsende meningen een gruwel, want zij willen dat iedereen het altijd over alles eens is. Daarom vinden zij dat wij nu in een nare tijd leven. Zij streven een strak keurslijf na. Voor rechts is dat dan nationalisme of etnische en culturele homogeniteit. Voor links is dat de cancel culture. Al wie het niet met hen eens is, wordt het zwijgen opgelegd.”
U vindt dat alles gezegd moet kunnen worden?
“Ik ben een radicaal voorvechter van vrije meningsuiting. Zelfs mensen met ‘foute gedachten’ hebben misschien wel ergens een punt. We hebben allemaal de neiging om vooral aandacht te schenken aan informatie die onze eigen overtuigingen bevestigt. Iedereen heeft last van die zogenaamde ‘confirmation bias’. Ik was me daar tijdens het schrijven van dit boek erg van bewust. Naast gedegen wetenschappelijke studies over bijvoorbeeld migratie, las ik ook wat extreemrechtse nationalisten daarover te vertellen hebben. Zij haten openheid, maar misschien leggen zij wel vingers op wonden die ik niet zie omdat ze niet in mijn wereldbeeld passen. Ik probeerde mijn geest zelfs open te houden voor de weirdo’s onder ons. (lacht)”
Twitter had nooit de account van Donald Trump mogen afsluiten?
“Net zoals uw krant het recht heeft om opiniestukken te weigeren, heeft ook Twitter het recht om opinies te weigeren. Ook dat is onderdeel van vrije meningsuiting. Alleen helpt het ons niet veel verder wanneer we meningen die ons niet zinnen de wacht aanzeggen. Haattoespraken en oproepen tot geweld krijgen van mij geen vrijgeleide. De manier waarop Trump begin januari de Amerikaanse democratie uitdaagde, vond ik niet gepast, net als zijn oproepen aan de Amerikanen om de verkiezingsuitslag te negeren. Maar voor de rest heeft ook hij het recht om zijn standpunten luidop te verkondigen. Handel is voor hem een zero-sum-spel: het verlies van de ene, is de winst van de ander. Ik vind dat vreselijk, want handel moet in de eerste plaats winst opleveren voor beide partijen. Ik vind ook zijn America First-retoriek afschuwelijk, maar ik zal hem nooit de mond snoeren.”
De huidige gesloten samenleving waarin corona ons nu dwingt, geeft ons een vooruitblik op wat er ons te wachten staat als we de open wereld afzweren?
“Jazeker. De pandemie zorgt voor een ongewild globaal experiment in wat het betekent om grenzen te sluiten en ons terug te plooien op onszelf. We ondervinden nu aan den lijve waar ik in mijn boek voor waarschuw. Dankzij onze open wereld genieten we van onze huidige levensstandaard. Ik had nooit gedacht dat de bedreiging van onze open samenleving zich zo snel en op deze radicale manier in dit experiment zou voltrekken. Álles is dicht. Zo goed als niemand reist nog, de grenzen zijn quasi op slot, de handel ligt op apegapen, veel ondernemingen moeten hun deuren sluiten. We beleven de nachtmerrie van Greta Thunberg die Donald Trump ontmoet. (lacht) Elk vliegtuig staat aan de grond, migratie is gestopt en de internationale handel ligt stil. De mondiale lockdown is een afschrikwekkende preview van hoe de gedeglobaliseerde wereld er uitziet. Honderd miljoen mensen worden in extreme armoede gekatapulteerd.”
In het begin van de lockdown slaakten veel burgers een zucht van opluchting. Eindelijk stopte de ratrace en kwam er een rem op die doldraaiende globalisering.
“Daar ben ik het totaal mee oneens, al besef ik heel goed dat mijn standpunt door niet veel mensen meer gedeeld wordt. Ik hoorde onlangs iemand op de Zweedse radio zeggen: ‘Vandaag gelooft niemand nog in globalisering, behalve Johan Norberg.’ (lacht) Dat is wellicht ietwat overdreven, maar zegt wel iets over de huidige tijdsgeest. De migratiecrisis, covid-19, de teloorgang van de industrie, geopolitieke spanning of milieuproblemen: het is altijd de fout van die verdomde globalisering. Altijd ligt het aan een vreemdeling ergens ver weg. Altijd zoeken we onze zondebok elders en vergeten we onze eigen verantwoordelijkheid.”
U kan toch niet ontkennen dat globalisering voor ernstige problemen zorgt? Al die vliegtuigen die goedkoop geproduceerde goederen van Azië naar hier brengen, vliegen niet op water. Delokalisatie naar lageloonlanden kost ons jobs. Volgens ecologische economen is het hoog tijd dat we globalisering in toom houden en afscheid nemen van onze fixatie op groei. Onze eindige planeet kan oneindige groei niet aan. U vindt dat onzin?
“Het is juist dat globalisering en industrialisering voor milieuproblemen zorgen. Maar we moeten dat wel in het juiste perspectief plaatsen. Want de problemen vóór de industrialisering en globalisering waren veel groter. Toen stierf de helft van alle kinderen voor ze de volwassen leeftijd bereikten. De op fossiele brandstoffen gebaseerde industrie maakte het mogelijk dat de meesten onder ons een lang en gezond leven in goede omstandigheden konden uitbouwen. We slaagden erin om extreme armoede veel sneller terug te dringen dan in welk ander tijdperk van de geschiedenis. Dat moeten we koesteren. Nu we de grootste miserie de wereld uitgeholpen hebben, is het tijd om ons ook op onze milieuproblemen te focussen. De vraag is alleen: hoe lossen we ze op? Door grenzen te sluiten en de internationale handel stop te zetten? Ik dacht het niet. 10 procent van de CO2 die in mijn smartphone of balpen zit, komt van het transport. 90 procent is toe te wijzen aan de lokale productie en distributie. Als we alles zelf zouden gaan produceren, besparen we dus 10 procent aan CO2-uitstoot. Tezelfdertijd verdwijnt dan ook de concurrentiestrijd tussen verschillende industrieën wereldwijd die voortdurend hun productiemethoden verfijnen. Terwijl net dat ons helpt steeds properder en efficiënter te produceren. We worden alleen beter door van anderen te leren én met anderen te concurreren.”
Spotgoedkope verse boontjes met het vliegtuig importeren uit Kenia. Erg verantwoord klinkt dat toch niet in tijden van klimaatverandering?
“Sommigen willen de planeet redden door vliegtuigen aan de grond te houden en de wereldeconomie tot stilstand te brengen. Wel, we hebben dat het voorbije jaar onder druk van de pandemie ook effectief gedaan. Weet u hoeveel CO2 er minder uitgestoten werd? Amper 6 procent. Een jaar stilstand hielp ons dus geen sikkenpit vooruit in de strijd tegen klimaatverandering. We zitten nu wel in een mondiale depressie én duwden honderd miljoen mensen in extreme armoede. De CO2-uitstoot moet op een andere manier aangepakt worden, met de hulp van nieuwe technologie. Als we de doelstellingen van het Klimaatakkoord van Parijs willen halen, moeten we zonder technologie continu in pandemie-modus.”
Vindt u dat we die doelstellingen moeten halen?
“Zeker, ik ben geen klimaatontkenner. Ik vind dat onze toekomst fossielvrij moet zijn. Fossiele brandstoffen waren een groot hulpmiddel bij het verwezenlijken van onze levensstandaard; dankzij hen overleven onze kinderen. Nu is het tijd om over te schakelen naar schone energie. Dat lukt niet door alles te ontmantelen, maar door beroep te doen op groene technologie en bijvoorbeeld CO2 te capteren en op te slaan.”
Globalisering is geen synoniem voor exploitatie? Wij bouwden onze luxe en welvaart niet op de rug van onderbetaalde arbeiders en moderne slaven in een ver buitenland?
“U geeft de definitie van kolonisatie; dat is precies wat onze voorvaders deden, toen onze landen nog kolonies hadden. Zij bouwden hun welvaart door te stelen en overzee mensen te exploiteren. Globalisering is het tegengestelde van kolonisering: het is een aanbod, een ruil. Je draagt iets bij in een land waar mensen het erg moeilijk hebben.
“Sommige westerlingen voelen zich ongemakkelijk als ze zien in wat voor omstandigheden mensen in Azië onze kleren of schoenen maken. Alleen vergeten ze hoe het met die mensen gesteld was toen er geen textielindustrie was. Ik bezocht Vietnamese textielfabrieken en sprak er met de arbeiders. Hun grootste klacht was: ‘Waarom breiden jullie niet sneller uit, zodat ook onze familieleden werk hebben?’ Hun zogenaamde lage loon was vier keer meer dan wat ze verdienden vóór de fabriek er was.
“Sinds 1990 is dankzij de globalisering de extreme armoede met driekwart de wereld uitgeholpen. Dat is een fantastische verwezenlijking. Landen in Afrika die niet van de globalisering profiteerden, zitten nog steeds diep in de miserie. Als globalisering exploitatie zou zijn, is niet geëxploiteerd worden het enige wat nog erger is.”
Hoe open is uw ideale samenleving?
“Hoe opener, hoe beter. Ik wil open grenzen voor goederen, handel, diensten, maar ook voor mensen. Ik weet dat velen daar tegenstander van zijn, maar open grenzen voor mensen vergroten de mogelijkheden dat we oplossingen vinden voor moeilijke problemen. Nieuwkomers brengen ook nieuwe ideeën met zich mee. Alle knappe koppen samen kunnen fantastische technologische vernieuwingen uitdokteren.
“Niemand zag aankomen dat de basis voor het eerste coronavaccin gelegd zou worden door twee Turkse migranten in Duitsland, Uğur Şahin en Özlem Türeci. In Turkije hadden ze hun inzichten wellicht nooit in de praktijk kunnen brengen. De Duitse biotechnologie vormde de ideale voedingsbodem voor het ontwikkelen van het Pfizer-vaccin. De eerste productie gebeurde in de VS. Dat was alleen maar mogelijk doordat Şahin en Türeci konden beschikken over de bedrijfsvliegtuigen van Pfizer. Want de gewone lijnvluchten stonden aan de grond. Migratie, technologie én luchtverkeer zijn nu de wereld aan het redden.”
De angst is groot dat ongecontroleerde migratie voor een grote toestroom zorgt van arme gelukszoekers met een vertekend beeld van het ‘paradijselijke’ Westen.
“Natuurlijk mogen we de ‘culturele angst’ van mensen voor migratie niet onderschatten. En er zijn ook problemen in onze multiculturele samenleving. Maar doorheen de geschiedenis profiteerden samenlevingen altijd van migratie. Die brengt meer werkkrachten en meer inzichten binnen. Na een tijd lijken migranten ook niet meer zo vreemd. De meesten komen naar een westerse samenleving omdat ze onze waarden goed gezind zijn en omdat ze zich wíllen aanpassen. Alleen werd de voorbije jaren die grote toestroom van vluchtelingen naar Europa niet goed aangepakt. Onze fors uitgebouwde welvaartstaten met hun genereuze uitkeringen ondermijnen de werkkracht van de nieuwkomers. Zij vinden geen aansluiting bij de mainstream van de samenleving en integreren niet. De beste plek voor integratie blijft de werkvloer, waar mensen collega’s ontmoeten, de taal beter leren beheersen en de codes van een samenleving leren begrijpen. Als je als migrant met een uitkering in een trieste voorstad tussen andere steuntrekkende migranten blijft hangen, raak je nooit geïntegreerd. De roep om de grenzen voor migratie te sluiten, is groot. Ik roep op om de grenzen te openen en te snoeien in onze voorzieningen.”
U vindt dat er stevig moet gesneden worden in de sociale voorzieningen van onze welvaartstaat?
“We hebben een situatie gecreëerd die het voor onervaren mensen met een taalachterstand moeilijk maakt om te werken. Als je van een plek met amper middelbaar onderwijs komt, maak je op onze arbeidsmarkt met zijn minimumlonen amper kans. Je ontvangt wel een mooie uitkering. Waarom dan nog moeite doen? Het gevolg is culturele uitsluiting waar zowel wij als de migranten niet beter van worden.”
U bent geen fan van een sterke staat. Bewijst de coronacrisis niet dat we de staat juist nodig hebben? Het is de overheid die nu zelfstandigen die hun zaak moesten sluiten financieel overeind houdt en tijdelijke werklozen steunt. Misschien beleven we nu het einde van het neoliberalisme?
“Ik ben het daar totaal mee oneens, in het volle besef dat ik zo geen nieuwe vrienden zal maken. (lacht) De overheden hebben hun nek te ver uitgestoken om de financiële gevolgen van de pandemie voor ons te verzachten. Voor alle duidelijkheid: als de regering je beveelt om je zaak te sluiten, moét ze je daarvoor compenseren. Dat geldt voor bijvoorbeeld restaurants, cafés en bioscopen. Maar de poging van de overheid om de hele economie in een soort van kunstmatige coma te houden tot de pandemie voorbij is, is een immense vergissing.
“De pandemie slingert ons vijf jaar verder in de toekomst, met het onlineshoppen en de platformeconomie die een boost van jewelste krijgen. Intussen proberen onze regeringen de oude businessmodellen krampachtig te beschermen. Zo rekken we nodeloos het leven van zaken en diensten waar binnenkort totaal geen vraag meer naar is. Wat we dan wel hadden moeten doen? Mogelijk maken dat er nóg meer geld vloeit naar waar wél vraag naar is. Ik geef toe dat het moeilijk blijft om te bepalen wat al dan niet toekomst heeft, maar kijk gewoon naar het gedrag van miljoenen mensen vandaag. Ze bestellen massaal alles wat ze nodig hebben via het net. Daar zou ik mijn centen op inzetten. Het kan best dat alle bedrijven die de overheid nu met geld aan het infuus houdt, na het ontwaken de concurrentie niet meer aankunnen. Dan maakten we toch gigantische schulden voor niets?”
Sommige economen stellen dat het met die schuld wel zal meevallen, op voorwaarde dat na de ramp de economische groei groter is dan de rente.
“Ik twijfel er zeer sterk aan of we economisch sterk genoeg zullen zijn om deze schulden terug te betalen. Want maak u geen illusies: alle schulden die we nu maken, moéten ooit terugbetaald worden. Ik vraag me af over wat voor bijzondere wijsheid al die economen beschikken die beweren dat we ons niet te veel zorgen moeten maken. Elke mens met een gewoon huishouden, iedere doorsnee zelfstandige ondernemer weet hoe gevaarlijk het wordt als je buitensporig veel schulden begint op te stapelen. Óók in tijden van lage rente. Want de dag dat die rente tóch begint te stijgen, wordt het startschot gegeven van veel ellende. Je bank zal je schulden niet wegschelden.
“De Amerikaanse president Joe Biden kondigde net zijn stimulansplan van 1900 miljard dollar aan. Stel dat door dat plan de Amerikaanse economie zo hard aanzwengelt dat ze begint te oververhitten. Plots is er inflatie, want veel mensen potten al lang hun spaargeld op en dat laten ze nu rollen. De Amerikaanse centrale bank krikt de rentevoeten stevig op om die inflatie onder controle te houden, waarna ook onze rentes omhoogschieten. De miljarden schulden van deze crisis hangen dan als een molensteen om onze nek. Van zodra de rente de lucht ingaat, belanden we in een financiële crisis waarbij de vorige niets zal voorstellen.”
Zo optimistisch bent u dan toch niet?
“Mijn natuurlijke staat van zijn is optimistisch, maar dat wil niet zeggen dat ik de fouten en vergissingen niet zie. Ik ben heel optimistisch over de menselijke creativiteit en over onze mogelijkheden en vaardigheden om problemen op te lossen. Alleen zijn we nogal slecht in het op tijd detecteren en benoemen van die problemen.”
We zijn ook meesters in het maken van grote vergissingen en in het creëren van onze eigen miserie.
“Daarin hebt u volkomen gelijk. We lossen ook altijd het laatste probleem op waarmee we geconfronteerd worden. Na deze pandemie zullen we ons wellicht focussen op het zelf produceren van mondmaskers en beschermingsmiddelen tegen de volgende pandemie. Alleen zal de volgende grote crisis geen pandemie zijn, maar iets volstrekt anders. Daarom moeten we eerst en vooral flexibel zijn. In plaats van de laatste oorlog nog eens een keer te willen verslaan, moeten we klaar staan om snel te reageren op wat voor calamiteit ook.
“Sinds de financiële crisis van 2008 ben ik een voorzichtigere optimist die ook een beetje bang is. De grote recessie zette openheid en globalisering onder druk. Toch geloof ik dat vooruitgang niet te stoppen is. Voor elke plek in de wereld waar vrijheid onderdrukt wordt, is er wel een andere waar openheid floreert.”
Bio
– Geboren op 27 augustus 1973 in Stockholm
– Studeerde filosofie en politicologie
– Gaat in 1999 aan de slag bij de ultraliberale Zweedse denktank Timbro
– Publiceert in 2001 als reactie op de antiglobaliseringsbeweging In defense of global capitalism
– Is sinds 2007 senior fellow bij de in Washington gevestigde libertaire denktank Cato Institute
– Ontpopte zich in zijn in 2016 verschenen bestseller Vooruitgang tot de profeet van het optimisme
Johan Norberg, Open – Hoe een open wereld ons verder brengt, Nieuw-Amsterdam, 448 blzn., 27,99 euro
(c) Jan Stevens