‘Anders Tegnell kan op de Noordpool beter vlooien gaan tellen’

Volgens de Amerikaans-Britse historicus Peter Baldwin beleven we met de coronacrisis allesbehalve uitzonderlijke tijden. De Zweedse aanpak vindt hij een onvergeeflijke vergissing. “Staatsviroloog Anders Tegnell is een politicus vermomd als expert.”

De in Engeland levende Amerikaanse historicus en UCLA-professor Peter Baldwin is in de ban van de geschiedenis van de aanpak van epidemieën. In zijn in 1999 verschenen boek Contagion and the state in Europe vergeleek hij hoe Duitsland, Groot-Brittannië, Zweden en Frankrijk tussen 1830 en 1930 besmettelijke ziekten zoals cholera, de pokken en syfilis aanpakten. Hij ging ook op zoek naar verklaringen waarom de ene staat drastisch ingreep, terwijl de andere liet betijen. Zijn conclusie luidde dat eerder financiële dan ideologische motieven aan de basis van maatregelen lagen. Zo waren landen met een lege schatkist sneller geneigd om hun burgers in tijden van cholera in strikte quarantaine te dwingen, dan landen met voldoende geld om de sanitaire omstandigheden in steden aan te pakken.

Het voorbije jaar herhaalde Baldwin dezelfde oefening voor de wereldwijde aanpak van de coronapandemie. Op de eerste dag van de lente van dit jaar verscheen zijn boek Fighting the first wave, waarin hij met veel zin voor detail op zoek gaat naar de motieven van politici en wetenschappers in hun strijd tegen covid.

Wij geloven dat we nu in unieke omstandigheden leven, maar dat is helemaal niet zo?

“Nee, ik beleef continu déjà vu’s. (lacht) Zolang er geen medische oplossing voor een pandemie is, zoals een vaccin of een geneesmiddel, kunnen we enkel terugvallen op technieken die ze al in de Oudheid kenden. Je zet mensen in isolatie, verbiedt reizen en probeert alle mogelijkheden tot overdracht uit te schakelen. Die manieren om besmetting te stoppen, bestaan al duizenden jaren. Al die eeuwen waren het ook zowat onze enige middelen. De balans ten voordele van de geneeskunde begon pas over te slaan in de jaren 1950.”

Hoe dodelijk is dit virus in vergelijking met de vorige?

“Corona is minder dodelijk dan ebola, maar dodelijker dan de griep. Echt dodelijke virussen zoals ebola branden op termijn zichzelf op. Een virus dat zijn slachtoffers te snel doodt, tekent zijn doodvonnis. Want het krijgt het dan steeds moeilijker om zichzelf te blijven voortplanten.

“Een van de grote verschillen tussen corona en de vele voorgangers, is dat dit virus een incubatietijd tot twee weken heeft. Dat wil zeggen dat er veel mensen rondlopen die een hele tijd niet in de gaten hebben dat ze besmettelijk zijn. Dan is er ook nog die 40 procent die geen enkel symptoom heeft, maar de ziekte toch verspreidt, de zogenaamde asymptomatische dragers. Wie in de 19^e eeuw met cholera besmet raakte, werd snel ziek en in isolatie gezet. Wie vóór covid griepsymptomen kreeg, bleef vaak automatisch thuis en zette zichzelf zo onbewust in isolatie. Nu lopen er nogal wat superverspreiders rond die zich van geen kwaad bewust zijn.”

Gaf de globalisering dit virus in vergelijking met de voorgangers extra kracht?

“De manier waarop we de voorbije decennia van de ene uithoek van de planeet naar de andere reisden, vergemakkelijkte zeker de verspreiding van corona. De Sloveense filosoof en socioloog Slavoj Zizek schreef daar het boekje Pandemic! over. Hij vraagt zich af wat er zou gebeurd zijn als de eerste besmetting in Wuhan zich had voorgedaan vóór de hervormingen in China. Stel dat Patiënt Zero besmet raakte in datzelfde Wuhan in 1967. China was toen nog een van de buitenwereld afgesloten communistische volksrepubliek. De kans is zeer groot dat wij dan nooit van covid-19 gehoord hadden.

“Toch verspreidden ook lang voor de globalisering besmettelijke ziektes zich over continenten. In de 19^e eeuw trok cholera over heel Europa een spoor van vernieling. Rond 1830 kwam de ziekte Europa binnen via Rusland. Twee jaar later woedde cholera over Engeland, vandaar ging het naar Zweden. Van maand tot maand kon je het spoor van de epidemie volgen. De schaal was kleiner dan nu én de snelheid lag veel lager. Maar op de keper beschouwd verspreidde cholera zich precies zoals SARS-CoV-2 of corona.”

Wil dat zeggen dat het afsluiten van grenzen geen zin heeft? Want het virus verspreidt zich toch?

“Een snelle, harde lockdown met gesloten grenzen heeft wel degelijk zin. Dat bewijzen Nieuw-Zeeland, Taiwan, Australië en nog veel andere eilanden die kozen voor die drastische ingreep. Het Verenigd Koninkrijk is ook een eiland en ging met zijn strategie voor groepsimmuniteit in die eerste golf volledig de mist in. Natuurlijk is het voor een eiland makkelijker om de boel af te sluiten dan voor een land als België.

“Zweden vormt vandaag met zijn laissez-faire-aanpak een grote uitzondering in Europa. Tijdens de cholera-epidemie was de aanpak compleet tegengesteld. In de jaren 1830 gold Zweden als een van de strengste strijders tegen de besmettelijke ziekte. De economie werd volledig platgelegd en de grenzen gingen potdicht. Reizigers die het land probeerden binnen te komen, werden door speciale grenspatrouilles gearresteerd.”

Een groot verschil met de cholera-epidemie is wellicht de niet te stoppen vulkaanuitbarsting aan artikels, nieuwsberichten en reportages over corona?

“Toch niet. Van zodra cholera in Europa voet aan wal zette, verschenen er duizenden boeken en artikels over het onderwerp. Een criticus noemde die ‘overkill’ aan informatie in die tijd ‘bibliocholera’, wat hij nog besmettelijker vond dan de ziekte zelf. (lacht)”

Vandaag leven wij in het Westen in liberale democratieën. Dat zorgt wellicht voor een groot verschil met hoe de epidemie door autoritaire regimes werd en wordt aangepakt?

“Het verschil is inderdaad gigantisch. Maar het is niet omdat we in een democratie leven, dat we niet in staat zouden zijn om de epidemie onder controle te krijgen. Kijk maar naar Australië, Nieuw-Zeeland, Taiwan of Zuid-Korea. Wat opvalt: de democratieën die het goed deden, namen hun burgers ernstig en slaagden erin ze zo te overtuigen om mee te werken. Jacinda Ardern, de premier van Nieuw-Zeeland, had het over haar ‘team van vijf miljoen’. Niet veel leiders kunnen hun burgers zo aanspreken. Samen sloegen ze het coronavirus plat.”

Onze premier Alexander De Croo sprak eind november 2020 de Belgen aan als zijn ‘ploeg van elf miljoen’. Zo’n slogan alleen volstaat blijkbaar niet, want hier waart het virus nog steeds rond.

“Deed hij dat ook? Dat wist ik niet. In Nieuw-Zeeland was Arderns oproep wel succesvol, wat voor mij bewijst dat in een democratie ingrijpende maatregelen met het akkoord van de burgers genomen kunnen worden. Democratieën die te lang met het nemen van maatregelen talmden, schoten zichzelf in de voet. Waarom moest het in sommige landen zolang duren om een opsporingsapp in te voeren? Als alle burgers op hun mobiele telefoon zo’n app installeren, wordt het veel makkelijker om besmettingen op te sporen en te isoleren. Waarom moest er zowel bij jullie als bij ons eerst een ellenlange discussie over privacy gevoerd worden? Zo werden die apps bij voorbaat ondermijnd.”

U vindt de angst ongegrond dat zo’n app de deur kan openen naar een vorm van permanente observatie door de overheid?

“Ik vind die angst terecht, hoor. We moeten er alles aan doen om ervoor te zorgen dat het niet zover komt. Maar die discussie moet je niet voeren in het heetst van de strijd tegen een pandemie. Hetzelfde geldt voor het verplicht dragen van mondmaskers. We hadden geen andere keuze dan ze te dragen om elkaar te beschermen. Voor sommigen is het mondmasker een regelrechte aanval op hun rechten als burger. Écht? Dergelijke reacties vind ik verbijsterend. Zijn veiligheidsgordels in de auto dan ook een schending van onze mensenrechten?”

Ik las in uw boek dat tijdens de cholera-epidemie in de 19^e eeuw overtreders van de quarantainemaatregelen geëxecuteerd werden.

“Er golden zeer strenge lijfstraffen voor wie zich niet aan de isolatiemaatregelen hield. Op momenten dat cholera zeer veel slachtoffers maakte, riskeerden overtreders inderdaad ook geëxecuteerd te worden. Een van de voordelen van onze democratie is dat zo’n waanzinnige maatregel geen kans meer maakt. Wat niet wil zeggen dat er vandaag geen geweld gebruikt wordt tegen overtreders van coronamaatregelen. In Zuid-Afrika trapt de politie deuren van huizen in om ongehoorzame burgers een pak slaag te geven. De politie van New York bouwde de voorbije maanden ook een bedenkelijke reputatie op met het gewelddadig uiteenslaan van illegale bijeenkomsten van vooral minderheden.”

Hoe werd de cholera-epidemie uiteindelijk tot stilstand gebracht?

“Door de Britse wetenschapper John Snow. In 1853 ontdekte hij in Londen dat besmet water de epidemie een stevige boost gaf. Hij liet een waterleidingpomp afsluiten en cholera stopte. Snow geldt vandaag als de grondlegger van de epidemiologie.”

Zeker in het begin van de coronapandemie probeerden nogal wat landen hun eigen systemen uit om de besmetting te stoppen. Speelden hun eigen traditie en geschiedenis daarin een belangrijke rol?

“Als historicus vind ik dat een geweldig interessante vraag, maar het antwoord valt een beetje tegen. Over één zaak is iedereen het eens: onze enige echte exit zijn de vaccins. Tot dan zijn al onze middelen degene die inmiddels 8.000 jaar oud zijn. (lacht) Dat klinkt misschien nogal mager, terwijl dat eigenlijk best een stevige traditie is. Toch besloten een paar landen om die wijsheid van eeuwen bij het oud papier te zetten. Wellicht is Zweden daarvan het meest tot de verbeelding sprekende voorbeeld. Er werden geen isolerende maatregelen afgekondigd, maar er werd beroep gedaan op het ‘gezonde verstand’ van de burgers. Die aanpak verschilde totaal van hoe de Zweden vroeger besmettelijke ziektes aanpakten. In 1806 was de schrik groot voor de gele koorts. Alle aanmerende schepen moesten meteen aan de ketting en in quarantaine. Kapiteins die het toch waagden om zonder toestemming te vertrekken, riskeerden ter plekke neergeschoten te worden. Ook in de strijd tegen venerische ziektes speelden de Zweden het keihard. Wie een geslachtsziekte opliep, moest zich verplicht laten behandelen en kreeg een verbod op seks. Al zijn of haar contacten werden opgespoord. Wie weigerde mee te werken, ging de gevangenis in.”

Velen vinden het Zweedse corona-experiment fascinerend. Ook in België zagen en zien sommigen meer heil in het Zweedse model dan in een strikte lockdown.

“Het Zweedse model is een complete mislukking. Akkoord, de Zweedse coronastatistieken zijn niet zo slecht als de Belgische, maar toch is het opvallend dat ze zoveel slechter zijn dan de Noorse of de Finse. De enige verklaring waarom ze zoveel slechter scoren dan hun buren, is de beslissing om niet in lockdown te gaan.”

Waarom maakten ze die keuze om radicaal van het bekende eeuwenoude pad af te wijken?

“De Zweden koesteren hun traditie waarbij de regering geacht wordt zich niet te moeien met de verschillende ambtelijke autoriteiten. De publieke dienst bevoegd voor de volksgezondheid had zoals gewoonlijk de handen vrij bij de aanpak van deze crisis. Aan de leiding stond deze keer een kleine groep wetenschappers die elkaar gevormd hadden. Allemaal vrienden en collega’s die samen in de tunnel van de groepsimmuniteit kropen. Ze waren ervan overtuigd geraakt dat zonder groepsimmuniteit een land gedoemd was tot een eeuwige lockdown. Omdat de strategie door die kleine groep bepaald werd, was er niemand om hen tegen te spreken. De politici lieten staatsviroloog Anders Tegnell en zijn voorganger en consultant Johan Giesecke betijen; dat hoorde volgens de Zweedse traditie zo. In Denemarken speelde zich heel even een gelijkaardig scenario af. Ook daar was er die strikte scheiding tussen regering en gezondheidsautoriteit. De Deense staatsviroloog Søren Brostrøm zat in dezelfde tunnel als de kliek rond Tegnell. Ook hij adviseerde politici om voor groepsimmuniteit te kiezen, mensen niet op te hokken, scholen niet te sluiten en bedrijven open te houden. De lockdownbehandeling was volgens hem erger dan de ziekte. Maar de Deense premier Mette Frederiksen vertrouwde dat advies niet. Zij was bang dat een beleid van ‘laat maar waaien’ tot een vreselijke humanitaire ramp kon leiden. Alleen bepaalde de Deense wetgeving op besmettelijke ziekten heel expliciet dat zij zich moest neerleggen bij alle adviezen van de gezondheidsautoriteit. Frederiksen nam een fors besluit: op 14 maart 2020 liet ze een noodwet stemmen waardoor ze de gezondheidsautoriteit buiten spel zette. Meteen daarna ging er in Denemarken een drastische lockdown in.”

In België waren we na de zomer van vorig jaar getuige van het omgekeerde fenomeen. Terwijl de virologen op strenge maatregelen aandrongen, stuurden de regeringen aan op versoepelingen.

“In zowel Denemarken als Zweden stonden niet alle virologen op de lijn van de staatsvirologen. In Zweden werd alleen heel lang niet naar die andere stemmen geluisterd.”

Die twee strekkingen bij virologen doet vermoeden dat er meerdere wetenschappelijk verantwoorde aanpakken van een pandemie mogelijk zijn? Of heeft virologie soms ook met ideologie te maken?

“In Zweden zijn alle mannen en vrouwen aan het werk. Als de scholen sluiten, is dat meteen een groot probleem voor de opvang van de kinderen. Ze bleven open zodat de fabrieken konden blijven draaien. Inmiddels weten we dat kinderen soms asymptomatische dragers zijn die hun ouders en grootouders kunnen besmetten. Die hele strategie om scholen open te houden, is niet houdbaar. Maar dat paste niet in het straatje van Tegnell. Dus wat zei hij? ‘Ach, asymptomatische dragers stellen niet veel voor.’ Hij minimaliseerde het probleem om toch zijn eigen gelijk te halen. Zijn doel bleef groepsimmuniteit. Alle wetenschappelijke bevindingen die dat streven onderuithaalden, werden door hem genegeerd. Anders Tegnell is al lang geen expert meer, maar een politicus vermomd als expert.”

Wat is er mis met Tegnells streven naar groepsimmuniteit?

“Hij is de lessen van de geschiedenis vergeten. Voor een viroloog is dat onvergeeflijk. Een vaccin vormt de basis voor groepsimmuniteit. De eerste epidemie die met een vaccin aan banden werd gelegd, waren de pokken. De Britse arts en wetenschapper Edward Jenner creëerde eind 18^e eeuw het allereerste vaccin op basis van koepokken. Het zou nog tot ver in de 20^e eeuw duren voor de pokken dankzij een gecoördineerde vaccinatiecampagne de wereld uitgeholpen werden. Het verzet tegen het pokkenvaccin was van in het begin groot. Religie speelde daarin een voorname rol. Het vaccin op basis van koepokken gold als een duivelse vermenging van het menselijke met het dierlijke. In de Engelse stad Leicester maakten antivax-betogers de straten onveilig. Ze probeerden de vaccineerders met geweld te verjagen. Uiteindelijk legde het pokkenvaccin de veilige basis voor groepsimmuniteit. Het roekeloze avontuur van Tegnell zal de Zweden geen groepsimmuniteit tegen corona bezorgen.”

U kent Zweden goed: u bent getrouwd met de Zweedse historica Lisbet Rausing.

“Ik kom er zeer regelmatig, ja. De meeste Zweden stonden lang achter Anders Tegnell. Dat is ook niet verwonderlijk: hoe zou je zelf zijn als bij de start van een gelijkaardige crisis de leiding van je land beslist: ‘Het is niet nodig om de boel te sluiten. Zolang we ons aan een paar basisregels houden, komt het allemaal voor elkaar. Ga gerust op restaurant en op café, maar hou afstand en was je handen. Onze vrijheid geven we niet op.’ In het begin leek dat ook te werken. Briljant! Tot het dodental dramatisch begon te stijgen. Vandaag is in Zweden de twijfel over de Tegnell-strategie zeer groot. Er stierven veel meer mensen dan in de buurlanden. Toch zit de hele Tegnell-kliek nog steeds aan de knoppen. Niemand is ontslagen. Dat is toch onvoorstelbaar? Ze hadden hem naar de Noordpool moeten sturen om vlooien te tellen.”

De laatste grote pandemie was de Spaanse griep in 1918. Dat is nog niet extreem lang geleden, maar bij de start van de coronacrisis leek die griepepidemie uit ons collectieve geheugen gewist.

“De meeste mensen wisten daar inderdaad niets van. Terwijl door de Spaanse griep meer doden vielen dan door de Eerste Wereldoorlog. Er wordt nu soms gedaan alsof er geen blauwdruk bestaat voor de economische gevolgen van de coronacrisis. Die is er wel en dateert van de Spaanse griep. Economen leerden toen dat snelle kordate lockdowns voor minder economische schade op lange termijn zorgen. De huidige versoepelingsbrigade stelt dat lockdowns de economie schade berokkenen. Alleen vergeten ze dat de angst voor het virus er sowieso voor zorgt dat mensen amper nog hun deur uitkomen. Bij een langgerekt halfslachtig beleid gaat de economie óók om zeep. Als er geen lockdown is, legt de pandemie de economische activiteit stil. Een snelle, harde lockdown zorgt ervoor dat we grip krijgen op de pandemie. De economie kan daarna sneller herstellen. Kijk maar naar Nieuw-Zeeland. Die les leerden we dus al in de jaren na WO I, tijdens de Spaanse griep. Alleen zijn we ze compleet vergeten.”

Bio

• Geboren in Ann Arbor, Michigan in 1956
• Studeerde geschiedenis aan Harvard en Yale
• Is professor geschiedenis aan de Universiteit van Californië, Los Angeles
• Runt samen met zijn vrouw Lisbet Rausing Arcadia Fund, één van de grootste liefdadigheidsorganisaties van het Verenigd Koninkrijk
• Schreef diverse boeken over Europa en epidemieën
• Woont in het Britse graafschap Surrey

Peter Baldwin, Fighting the first wave, Cambridge University Press, 386 blzn.

(c) Jan Stevens