‘Eichmann verdient elke dag te worden geëxecuteerd’

Van 1950 tot 1960 leefde Holocaust-architect Adolf Eichmann ondergedoken in Buenos Aires, de geboortestad van de Argentijnse schrijver Ariel Magnus. In zijn roman De onfortuinlijke kruipt de Joodse Magnus diep in het hoofd van SS’er Eichmann. ‘Eichmanns gedachten en overtuigingen resoneren ook vandaag.’

In september 2020 verliet de Argentijnse schrijver Ariel Magnus zijn geliefde stad Buenos Aires om zich tijdelijk in het Duitse Mülheim te vestigen. Op uitnodiging van de Brost-Stiftung is hij er een jaar lang ‘Metropolenschreiber RUHR’. “Het is de bedoeling dat ik op het einde van dit jaar een manuscript met de rivier Ruhr als hoofdrolspeler inlever”, zegt hij. Samen met zijn vrouw en eveneens schrijfster Mariana Dimopulos verblijft hij in een huis van de in 2010 overleden uitgeefster, mediamagnaat en miljardair Anneliese Brost. Met haar Brost-Stiftung wou ze ook na haar dood kunst, cultuur en literatuur in het Ruhr-gebied bevorderen. Magnus is de vierde Metropolenschreiber. “De stichting nodigt telkens een buitenlandse auteur met voeling met Duitsland uit om het Ruhr-gebied een jaar lang literair te onderzoeken. Dit huis is een prachtige plek om writer-in-residence te zijn. De voorbije maanden was de rust deugddoend, al begin ik zoetjesaan naar de drukte van Buenos Aires te verlangen.”

Buenos Aires is ook de stad waar Adolf Eichmann, SS’er en logistiek planner van de Holocaust, naartoe vluchtte. U bent zelf Joods. Waarom koos u Eichmann als hoofdpersonage voor uw roman De onfortuinlijke?

“Toen ik voor het eerst het idee voor De onfortuinlijke opperde, kreeg ik als reactie: ‘Waarom? Je kunt toch een bibliotheek vullen met Adolf Eichmann-boeken?’ Dat klopt, alleen is dat stuk voor stuk non-fictie, geschreven door historici, filosofen of journalisten. Hannah Arendt en Harry Mulisch volgden zijn proces en bestempelden hem als een mysterie. Hij was ook een mysterie voor de drie geheim agenten van de Mossad die hem oppakten. Ze schreven elk een boek over die actie waarin ze alle drie een totaal verschillend portret van Eichmann schetsen. Velen hebben geprobeerd hem te begrijpen, maar niemand slaagde er in alle historische werken en biografieën echt in. Alleen via fictie kunnen we doordringen tot de ziel van Eichmann en achterhalen wie hij was in het diepst van zijn gedachten.”

In uw roman lukt dat?

“Dat hoop ik toch. De onfortuinlijke is een échte roman die diep graaft in de psyche en de emoties van het hoofdpersonage. Fictie geeft mij als schrijver die vrijheid om in het hoofd van Adolf Eichmann te kruipen. Iets wat een historicus of journalist niet kan.

“Tijdens het schrijven, vroeg ik me voortdurend af: zit er iets goeds in deze man? Want ik wou geen monster creëren. Hij was niet zoals ‘engel des doods’ dokter Josef Mengele, die vreselijke experimenten op levende tweelingen uitprobeerde. Eichmann praatte veel, schreef veel en vond zichzelf een denker. In het begin van zijn carrière bij de SS onderzocht hij ‘de Joodse kwestie’ alsof het een wetenschap betrof. Hij studeerde Hebreeuws en verdiepte zich in het zionisme. Na de machtsovername van de nationaalsocialisten in Duitsland kreeg hij in 1934 in Berlijn ‘Joodse zaken’ onder zijn bevoegdheid. De nazileiding beschouwde hem als een expert die precies wist wat hoe Joden redeneerden. Ik denk eerlijk gezegd dat hij zich tijdens zijn studies niet al te veel uitsloofde. Hij was een vrouwenzot en dronk graag en veel. In zijn jonge jaren gedroeg hij zich dus als een doorsnee soldaat. (lacht)”

Eichmann beschouwde zichzelf als ‘intellectueel’?

“Ja, en zijn mede-SS’ers vonden dat ook. Alleen werd al wie in nazi-Duitsland een paar woorden in een vreemde taal begreep al meteen bestempeld als intellectueel.

“In 1935 trouwde Eichmann met Vera Liebl met wie hij in Duitsland drie zonen kreeg. Nadat hij onderdook, zag hij zijn gezin zeven jaar lang niet. Eerst hield hij zich op de Lüneberger Heide schuil en in 1950 vluchtte hij met een vals Rode Kruis-paspoort onder de naam Ricardo Klement naar Argentinië. Daar zette hij alles in het werk om vrouw en kinderen zo snel mogelijk te laten overkomen, ook al had hij die eerste jaren in Argentinië tal van minnaressen. Toch leek het alsof hij een goede vader wou zijn. Dat aspect van ‘Eichmann de familieman’ fascineerde me.

“Zijn vrouw en kinderen arriveerden in Buenos Aires op 26 juli 1952, de dag dat de razend populaire Argentijnse first lady Evita Peron aan kanker overleed. Die dag waren er, net zoals ik in mijn roman beschrijf, geen bloemen in de stad meer te vinden. De burgers hadden alles opgekocht om hun geliefde Evita de laatste eer te bewijzen.”

U beschrijft hoe Eichmann aan de receptie van een hotel de ‘bloemen voor Eva’ pikt om ze later aan zijn pas gearriveerde vrouw Vera te geven. Is die veelzeggende scène authentiek?

“Misschien. (schaterlacht) Het had alleszins zo kunnen plaatsvinden. Hier doet de literatuur haar intrede. Wat niet wil zeggen dat ik met de historische feiten begon te freewheelen. Integendeel, ik hield me strikt aan de chronologie. Alle datums kloppen, want ik wou in Eichmanns Argentijnse realiteit blijven. Ik geloofde dat ik beter in zijn hoofd kon kruipen door me helemaal in zijn bestaan onder te dompelen. Alvorens ik een letter op papier zette, las ik maandenlang alles wat ik over hem kon vinden. In de eerste plaats was er Ich, Adolf Eichman, de neerslag van de interviews die de Nederlandse journalist Willem Sassen in Buenos Aires van hem afnam. Op 11 mei 1960 werd Eichmann door de Israëlische geheime dienst Mossad ontvoerd. Tijdens zijn gevangenschap schreef hij zijn autobiografie Götzen. Daarnaast las ik onder andere Eichmann in Jeruzalem van Hannah Arendt en De zaak 40/61 van Harry Mulisch. Maar het boek waar ik het meest aan had, was Eichmann vóór Jerusalem van de Duitse filosofe Bettina Stangneth. Zij is gespecialiseerd in antisemitisme en nationaalsocialisme. Ze hielp me ook bij het doorploegen en doorgronden van het denkkader van de nazi Eichmann.”

Het eindresultaat De onfortuinlijke is en blijft fictie?

“Toch niet. Want ik beweeg me als romanschrijver in exact dezelfde realiteit van de historische werken. Vanuit Eichmanns interacties met anderen leid ik af hoe hij had kunnen denken en wat hij had kunnen voelen. Verschillende passages zijn trouwens gebaseerd op citaten uit zijn interviews met Willem Sassen. Op een bepaald moment schrijf ik dat Eichmann het beter zou vinden als vrouwen de teugels van de planeet in handen zouden nemen. ‘Want als hoeders en beschermers van het leven zijn zij betrouwbaarder dan mannen.’ Dat is vintage Eichmann. Natuurlijk is hij op dat moment gewoon aan het liegen. Hij liegt immers continu.”

Eichmann-interviewer Willem Sassen speelt een belangrijke rol in uw boek. Wat voor een man was hij?

“Over het leven van Sassen kan ook een geweldige roman geschreven worden. Hij was als overtuigde Nederlandse nazi lid van de SS. Buitenlandse ‘bekeerlingen’ zijn altijd de ergste. Tijdens de oorlog bracht hij als SS-journalist verslag uit van op het oostfront. Eind 1944 was hij zelfs even hoofdredacteur van De Telegraaf. In 1948 vluchtte hij naar Argentinië. Hij werd bij verstek veroordeeld, maar nooit legde iemand hem een strobreed in de weg. In 1952 kwam de Nederlandse prins Bernhard op bezoek bij Juan Peron. Willem Sassen was de tolk. Hij werd zelfs Zuid-Amerikacorrespondent voor het Duitse magazine Stern. Sassen was een graag geziene gast bij de gevluchte nazi’s in Argentinië. Tussen 1956 en 1960 interviewde hij Adolf Eichmann zeer uitgebreid bij hem thuis. Al die gesprekken nam hij op band op. Eichmann praat erin vrijuit over zijn motieven en overtuigingen. Hij neemt geen blad voor de mond en vertelt zonder blikken of blozen de vreselijke waarheid. Die interviews zijn nu een geweldige schat aan informatie en waren op zijn proces in Jeruzalem belangrijk bewijsmateriaal. Ze geven een unieke inkijk in het brein van de planner van de Holocaust.

“Willem Sassen stierf in 2002 in Chili waar hij bij één van zijn dochters woonde. Hij is ook de vader van de beroemde sociologe Saskia Sassen. Zij weigert de nazicarrière van haar papa in het juiste perspectief zien. In de jaren tachtig kwam haar bejaarde vader haar opzoeken. Ze organiseerde een etentje waar ook een hartsvriendin met een Joodse echtgenoot op aanwezig was. Zij wisten niet dat de oude Willem Sassen een notoire nazi was. De avond verliep heel gezellig en Willem leek een hoogst aimabele gesprekspartner. Jaren later kwam die vriendin erachter wie Willem Sassen écht was. Ze sprak er Saskia over aan: ‘Waarom heb je me dat toen niet verteld?’ Saskia antwoordde: ‘O, maar papa haatte Hitler.’ Werkelijk?”

Ging u door het schrijven van De onfortuinlijke op een andere manier naar Adolf Eichmann kijken?

“Het veranderde de manier waarop ik naar heel nazi-Duitsland keek. Mijn grootmoeder langs moederszijde overleefde Auschwitz. Door wat zij meegemaakt heeft, is de Holocaust een thema dat in mijn familie leeft. Ik schreef eerder een boek over haar en verdiepte me heel erg in de gruwel van de vernietigingskampen. Tijdens de research merkte ik toen dat ik veel dingen niet wist, ook al was oma’s verhaal voor mij springlevend. Ik denk dat ik nu inzicht gekregen heb in hoe een nazi denkt. Maar ook in hoe dat hele perverse systeem mensen overtuigde en meezoog.

“Vandaag wint extreemrechts opnieuw aan kracht, waarbij ‘de Joden’ soms vervangen zijn door ‘de moslims’. De methoden van toen, zijn identiek aan die van nu. Eichmanns gedachten en overtuigingen resoneren ook vandaag. Zijn uitgangspunt was: ‘Joden en Duitsers kunnen niet samenleven. Hoe lossen we dat probleem op?’ Zelfs heel wat Joden waren het daar in de begindagen van het naziregime mee eens. ‘Ja, dat samenleven lukt niet echt. Daar moeten we inderdaad een oplossing voor vinden.’ Het axioma van ‘niet kunnen samenleven’ werd nooit in vraag gesteld, maar zonder discussie voor waar aangenomen. Vanop dat door vrijwel iedereen klakkeloos aanvaardde fundament, bouwden de nazi’s heel logisch stap voor stap hun vernietigingsmachine. In Eichmanns geest was het helder: ‘We hadden eerst dat probleem, waarna we stap één namen, dan stap twee en vervolgens stap drie… en op het einde was er Auschwitz.’”

Eichmann creëerde een monsterlijk systeem met de praktische ingesteldheid van een boekhouder?

“Precies. Hij en zijn kompanen stelden zich nooit vragen over hun basisstelling. Ze namen gewoon als dogma aan dat Joden en Duitsers niet konden samenleven. Alles wat ze vandaaruit verder beredeneerden, eindigde in dat totale vernietigingssysteem. Doordat het zo logisch ineenzat, was er geen enkel moment waarop er twijfel binnensloop en was er achteraf ook geen plaats voor schuldinzicht of berouw. Al die jaren in Argentinië bleef Eichmann er heilig van overtuigd dat hij niets fout had gedaan. Dat gold ook voor al die andere gevluchte nazi’s. Ze waren zich van geen kwaad bewust, niet omdat zijzelf monsters waren, maar omdat ze deel uitmaakten van dat rationeel geconstrueerde monsterlijke systeem. De Holocaust was in hun ogen geen massamoord, maar de ‘Endlösung’.”

Uw grootvader langs vaderszijde arriveerde in 1937 in Buenos Aires, dertien jaar voor Adolf Eichmann er voet aan wal zette.

“Mijn opa vluchtte net als veel andere Duitse Joden voor de oorlog naar Argentinië. Na de oorlog vestigde er zich dan plots een stevige nazi-delegatie. Hun favoriete magazine was Der Weg. Daarin leek het in 1960 alsof het nog steeds 1933 was en de Führer pas de macht veroverd had. Ik werk nu aan een non-fictieboek over hoe die twee gemeenschappen in de jaren vijftig en zestig naast elkaar leefden.

“Ik heb grootvader nooit gekend; hij stierf heel jong. Maar mijn vader vertelde me dat opa in Buenos Aires in een flat onder een vrouwelijke nazi woonde. Ze was niet van het kaliber van Eichmann of Mengele, maar haar ‘geloof’ had ook zij niet afgeschud. Vanuit haar raam gooide ze afval naar mijn opa en riep: ‘Du Scheißjude!’

“Mijn vader is al zijn hele leven razend kwaad op Adolf Eichmann. Hij was tien jaar oud toen Eichmann op 11 mei 1960 door de Mossad in Argeninië ontvoerd werd. Hij zat toen bij wijze van spreken op de eerste rij. Ik vond papa’s woede altijd bizar. Ik zei hem: ‘Ik begrijp dat je Adolf Hitler haat. Maar het lijkt alsof je nóg bozer bent op die Eichmann. Waarom toch?’ Nu snap ik hem veel beter.”

U schrijft dat uw vader ook boos op u werd omdat u deze roman over het monster Eichmann wou schrijven.

“Dat is een dichterlijke vrijheid. (lacht) Papa werd helemaal niet boos op mij, maar zo werp ik de vraag op: waarom wil ik een roman schrijven over een monster? Alleen: Eichmann was dus geen monster. Het is iets te gemakkelijk om over figuren als Adolf Eichmann te zeggen: ‘Het zijn monsters.’ Als we écht willen begrijpen wat er toen misging en herhaling willen voorkomen, moeten we precies weten hoe zij geworden zijn wie ze zijn.”

Waarom rolde Argentinië in de jaren na WO II de rode loper uit voor al die gevluchte nazi’s?

“De toenmalige president Juan Peron was net als de Amerikanen, de Fransen en de Russen geïnteresseerd in de masterminds van het nazisme. Omdat de dure topingenieurs van het kaliber Wernher von Braun al door de VS ingepikt waren, moest Peron zich tevreden stellen met naziwetenschappers en -ingenieurs die een trapje lager stonden. De Duitse gemeenschap in Argentinië liet zich gewillig inschakelen voor het binnensmokkelen van oorlogsmisdadigers zoals Eichmann en Mengele. Hoeveel er zo het land ingekomen zijn, weten we niet precies. Volgens de laagste schatting gaat het om 800 nazi’s; volgens sommigen zijn het er minstens 10.000.

“Het was in die tijd niet zo moeilijk om Argentinië binnen te geraken. Het is niet voor niets dat mijn grootvader in de jaren dertig samen met 40.000 andere Joden naar Buenos Aires vluchtte. Opa was als Jood niet welkom, want officieel mochten Joden het land niet binnen. Toch gaf Peron al die Joden, net als de nazi’s, de Argentijnse nationaliteit.”

Had Juan Peron sympathie voor het nazisme?

“In die tijd woedde in Argentinië de discussie volop of Peron zelf een nazi was. Daar worden zelfs vandaag nog verhitte debatten over gevoerd. De populistische peronistische partij zit in de huidige regering en ligt onder vuur over de drijfveren van haar stichter. Tegenstanders wijzen erop dat Peron Josef Mengele persoonlijk kende en in bescherming nam en daarom niet anders dan zelf ook een nazi kon zijn. Als je aan Adolf Eichmann zou vragen of Juan Peron een nazi was, ben ik er vrij zeker van dat hij zou antwoorden: ‘Natuurlijk niet. Peron heeft ons uitstekend geholpen, dat is waar. Maar hij hielp ook die Joden. Hij is geen antisemiet, maar gewoon een politicus.’ Voor een nazi is ‘politicus’ een scheldwoord, want die sluit deals met om het even wie. Al had Juan Peron zeker fascistische sympathieën. In de jaren dertig werd hij militair gevormd en getraind in het Italië van Mussolini.

“Adolf Eichmann beschouwde zichzelf als een ‘zuivere idealist’ met lak aan compromissen. Hij begreep niet waarom een Argentijnse dokter waarmee hij bevriend raakte graag een opvangtehuis voor geesteszieken wou oprichten. ‘Je doodt ze toch gewoon?’ Hij keek naar de realiteit vanuit zijn onversneden nazi-ideologie en vond zo glasheldere antwoorden voor wat hij ernstige problemen vond.”

Adolf Eichmann leefde tien jaar lang als Ricardo Klement vrij onopgemerkt in Argentinië.

“Toch ging dat niet van een leien dakje. Want hij had het lastig om in zijn levensonderhoud te voorzien. Zijn leven in Argentinië stond in schril contrast met wie hij was tijdens het naziregime. Eichmann had toen ontzettend veel macht. Op de beruchte Wannseeconferentie van 20 januari 1942 werd door een selecte groep nazibonzen een definitief plan opgesteld voor de oplossing van het ‘Jodenvraagstuk’. Eichmann was er aanwezig als secretaris en kreeg er ook de opdracht om de ‘Endlösung’ voor te bereiden en uit te voeren. Hij is dus dé man die het logistiek mogelijk maakte dat 6 miljoen Joden vermoord werden. Hij had de absolute macht om mensen uit te roeien en droomde er als rechtgeaarde nazi van om de wereld te regeren. Als dat niet lukte, wou hij op zijn minst over Europa de scepter zwaaien. Maar dat plan mislukte en hij moest vluchten naar Argentinië, of all places. Hij begreep niet waar hij dat aan verdiend had. Want de nazi’s hadden toch niets verkeerd gedaan? Hun enige vergissing was volgens hem de invasie in Rusland. ‘Dat was een idioot idee van de Führer’, vond hij. ‘Als we binnenkort aan het Vierde Rijk beginnen, mogen we die fout geen tweede keer maken.’ (lacht) De naar Argentinië gevluchte nazi’s droomden echt van dat Vierde Rijk. Dat zou dan beginnen in Buenos Aires, met een nazi-regering in ballingschap, om van daaruit een nieuw imperium te bouwen.”

Waar kwam zijn schuilnaam Ricardo Klement vandaan?

“Zijn voornaam Ricardo was een eerbetoon aan de Italiaanse priester die voor hem een Argentijns visum had geregeld. Voortaan heette hij niet langer Adolf Eichmann maar Ricardo Klement en was hij geboren in 1913 in plaats van 1906. In Argentinië kregen Eichmann en zijn vrouw Vera een vierde zoon, Ricardo. Hij is de enige van de vier zonen die nog in leven is. Ricardo Eichmann woont in Berlijn en verafschuwt zijn vaders ideologie. De andere drie waren levenslang overtuigde nazi’s. Zij waren dan ook opgevoed door Eichmann. Ricardo was vijf jaar toen zijn vader naar Israël ontvoerd werd. Hij werd niet gehersenspoeld.”

U beschrijft de kidnapping door de Mossad alsof dat voor Eichmann een opluchting was.

“Adolf Eichmann was geen dommerik. Na de oorlog werd hij eerst door de Amerikanen gevangengenomen. Op slinkse wijze wist hij te ontsnappen. Vervolgens dook hij als houthakker onder op de Lüneberger Heide en wist hij het gerucht te verspreidden dat hij in het Midden-Oosten zat. Hij leidde het Internationale Rode Kruis om de tuin, maakte de oversteek naar Argentinië en slaagde er een paar jaar later in om ook zijn gezin over te smokkelen. Op 11 mei 1960 werd hij door agenten van de Mossad een auto ingesleurd. Ik geloof nooit dat een man met zijn intelligentie zich zo makkelijk zou laten traceren. Ik laat hem vlak na die ontvoering in mijn roman zeggen: ‘Ik heb mijn lot al aanvaard.’ Volgens mij was hij het vluchten moe en wou hij inderdaad opgepakt worden. Niet omdat hij berouw had, maar omdat hij opnieuw het wereldpodium wou bestijgen. Hij wou terug íemand zijn, een belangrijk persoon.”

In het begin van uw roman schrijft u ook dat hij wist dat hij ooit zou worden opgehangen.

“Dat heb ik niet verzonnen, maar is gebaseerd op authentiek bronnenmateriaal. Er waren verschillende momenten in Argentinië waarop hij naar veiliger oorden had kunnen vluchten. In Buenos Aires ontmoette hij af en toe Josef Mengele alias doctor Helmut Gregor. Die zag de bui op tijd hangen, waarschuwde Eichmann voor nazijagers en vertrok zelf naar Paraguay. Andere nazi’s ruilden Argentinië in voor Chili. Hij bleef. Hij was ervan overtuigd dat hij recht in zijn schoenen stond en niets verkeerd gedaan had. Hij had enkel bevelen opgevolgd en die netjes en nauwkeurig uitgevoerd, zoals het hoort voor een SS-officier. Kadaverdiscipline was heilig. Toen zijn Führer opdracht voor de Endlösung gaf, gehoorzaamde hij als een trouw soldaat met gestrekte arm en klakkende hielen.”

Verdiende Eichmann de doodstraf?

“Hij verdient elke dag terechtgesteld te worden. Principieel ben ik een tegenstander van de doodstraf, maar voor Adolf Eichmann maak ik een uitzondering. Want of hij nu een monster was of niet: hij plande de moord op miljoenen.”

Bio

• Geboren op 16 oktober 1975 in Buenos Aires
• Studeerde filosofie en Spaanse literatuur in Duitsland
• Vertaler van het werk van Franz Kafka, Peter Handke en Herman Hesse
• Debuteerde in 2005 als romanschrijver met Sandra
• De onfortuinlijke is zijn zevende roman en de eerste vertaling in het Nederlands

Ariel Magnus, De onfortuinlijke, Meulenhoff, 240 blzn, 20,99 euro

(c) Jan Stevens