En de winnaar is: Big Pharma

Op dinsdag 4 mei maakte Pfizer bekend dat het de eerste drie maanden van 2021 voor 2,8 miljard euro aan coronavaccins had verkocht. Het vaccin is vandaag de voornaamste bron van inkomsten van het Amerikaanse farmaconcern. Over hoeveel winst het oplevert, zwijgt Pfizer in alle talen. Volgens de New York Times zou de winst voor belastingen van het eerste kwartaal 737 miljoen euro bedragen. De krant gaat uit van een winstmarge van meer dan 20 procent.

Wereldwijd zijn er voor 2021 in totaal 780 miljoen dosissen besteld van het door Pfizer en het Duitse BioNtech ontwikkelde mRNA-vaccin. De aankoopprijs van een dosis in de VS wordt geschat op 16 euro; in de EU op 12 euro. Al zou die prijs inmiddels stevig in de lift zitten. Vlak voor zijn aftreden op 12 mei zei de Bulgaarse ex-premier Bojko Borisov dat de prijs van een Europese Pfizer-dosis gestegen was tot 19,5 euro. Wat neerkomt op 62 procent extra in vier maanden tijd. De Amerikaanse ngo Health Gap raamt de reële productiekosten van het Pfizer-vaccin op 1,5 à 2,5 euro per dosis.

Pfizer verwacht voor 2021 minstens voor 12 miljard euro aan vaccins te verkopen. Met een beetje geluk worden dat er 25 miljard. De totale jaarwinst zou dan schommelen tussen 3,2 miljard en 6,5 miljard euro.

Ook het vaccin van Moderna maakt gebruik van de nieuwe mRNA-technologie. Het Amerikaanse farmabedrijf verwacht voor 2021 een verkoop van 15 tot 17 miljard euro. Wereldwijd zijn er 677 miljoen dosissen besteld; Moderna hoopt af te klokken op 800 miljoen shots. Net als bij Pfizer is ook bij Moderna alles over de winstmogelijkheden van het vaccin in nevelen gehuld. Dankzij onze staatssecretaris voor Begroting Eva De Bleeker (Open VLD) weten we wat België per dosis aan de vaccinproducenten moet betalen. Eind vorig jaar tweette ze per ongeluk de prijzen van de verschillende coronavaccins. Voor Moderna is dat 14,8 euro per dosis, waardoor dat vaccin meteen het duurste is. In de eerste drie maanden van dit jaar verkocht Moderna 102 miljoen dosissen, goed voor een omzet van 1,5 miljard euro. De verkoop- en stockagekosten bedroegen 467 miljoen euro. Het was al heel lang geleden, maar dit kwartaal boekte Moderna eindelijk nog eens winst: bijna 1 miljard euro. In het eerste kwartaal van 2020 leed het nog 102 miljoen euro verlies en had het bedrijf geen enkel gepatenteerd medicijn in aanbod.

Het coronavaccin van AstraZeneca is met 1,78 euro per dosis veruit het goedkoopste. Volgens de Zweeds-Britse multinational is het een bewuste ethische keuze om het vaccin tijdens de pandemie zonder winst te verkopen. Maar in oktober vorig jaar lekte de Financial Times een deal tussen AstraZeneca en een Braziliaanse producent om die pandemie te laten eindigen op 1 juli 2021. 

Het vaccin van Johnson & Johnson (J&J), ontwikkeld door de Belgische divisie Janssen, kost 7 euro per dosis. J&J-topman Paul Stoffels verklaarde meermaals dat tijdens de pandemie het vaccin aan kostprijs verkocht wordt. Van alle beschikbare coronavaccins is dit voorlopig het enige waarbij één shot volstaat. In tegenstelling tot de vaccins van Pfizer en Moderna moet het niet extra gekoeld worden en kan het minstens drie maanden lang in een doorsnee koelkast bewaard worden. Daardoor is het zeer geschikt voor vaccinatie in armere landen. J&J mikte voor 2021 op een verkoop van ruim 8 miljard euro. Alleen raakt het door productieperikelen en meldingen van bijwerkingen slechts moeizaam uit de startblokken.

Nobelprijs

“Hoeveel farmabedrijven precies aan hun vaccins verdienen, is moeilijk te achterhalen”, zegt Leo Neels, als ex-ceo van belangenvereniging Pharma.be gepokt en gemazeld in de farmasector. “Het zijn beursgenoteerde ondernemingen die strikte publicatieregels volgen. Daarom vind je van hen vooral samengevoegde cijfers en zo goed als nooit gedetailleerde.”

De cijfers die farmabedrijven vrijgeven, zijn in de eerste plaats bedoeld voor aandeelhouders en beleggers. Totale transparantie is er zelden of nooit. Volgens gezondheidseconoom Dominique Vandijck (Ugent) is dat typisch voor de sector. “Het motto is: wat niet weet, niet deert. In normale omstandigheden wordt er op vaccins niet veel winst gemaakt. Ze vliegen nooit massaal de deur uit, want het zijn geen middelen die veel mensen moéten hebben, zoals bijvoorbeeld cholesterol- of bloeddrukverlagers. Al is dat bij deze coronapandemie natuurlijk anders. De coronavaccins zullen de farmabedrijven geen windeieren leggen. Dat blijkt al uit de resultaten van het eerste kwartaal van Pfizer. We zijn nog niet meteen van corona verlost; daar is het verdienmodel voor deze vaccins ook op gebaseerd. Want er is al sprake van een derde shot én van herhaalvaccins. De kans dat de coronavaccins blijvertjes zijn, is dus zeer groot.”

Mogen we de voorbije race naar de vaccins en de huidige vaccinatiecampagne ook beschouwen als een grote marketingcampagne voor de farma-industrie? Vandijck: “Zeker. Dit is het uitgelezen moment voor de sector om haar imago op te poetsen. Want door onder andere dat gebrek aan transparantie raakte dat de voorbije jaren toch een beetje besmeurd.”

’s Werelds grootste farmaconcern Pfizer maakte er nooit een geheim van dat het met zijn coronavaccin geld wil verdienen. “Dat merk je ook aan hun prijszetting”, zegt Vandijck. “In vergelijking met de prijzen van andere vaccins is 12 euro best veel. Alleen Moderna scoort hoger. AstraZeneca vraagt 1,78 euro, wat aanleunt bij de échte ontwikkel- en productiekost. Maar om die prijzen toch een beetje in perspectief te plaatsen: een vaccin tegen de griep kost 15 euro. Pfizer had dus nog veel meer kunnen vragen, toch koos het bedrijf ervoor dat niet te doen. Dat pleit voor hen, vind ik. Vóór Eva De Bleeker haar bewuste tweet de lucht instuurde, gokten wij zelfs op 30 euro per dosis. Wat meteen de kracht en het belang van onderhandelen op Europees niveau aantoont.”

Pfizer haalde zijn mosterd voor de ontwikkeling van het vaccin bij de Duitse start-up BioNtech van doktersechtpaar Uğur Şahin en Özlem Türeci. “BioNtech ligt aan de basis van de mRNA-technologie”, zegt Leo Neels. “Het echtpaar is wat mij betreft nu kandidaat voor de Nobelprijs. Dertien jaar lang was BioNtech met zijn onderzoek naar mRNA vooral een verbrandingsoven voor geld van private investeerders én van de Duitse overheid die met een half miljard euro subsidieerde.”

Pfizer stelt dat het voor de ontwikkeling van zijn vaccin bewust geen cent steun van Operation Warp Speed van de Amerikaanse overheid wou. Vergeten ze gemakshalve dat halve miljard van de Duitsers? “Nee”, antwoordt Neels. “Die Duitse overheidssteun had niets met de ontwikkeling van het Pfizer-vaccin te maken. Ze was bedoeld voor BioNtechs klinische onderzoeken naar mRNA-medicijnen tegen kanker. De lat voor goedkeuring van geneesmiddelen door de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) en het Europese Geneesmiddelenagentschap (EMA) ligt zeer hoog. Klinische onderzoeken kosten daarom ook handenvol geld. Bij de start van de pandemie was er contact tussen Pfizer en BioNtech. De stichters lieten weten dat hun mRNA-technologie misschien geschikt was voor het vaccin. De verdere research werd aan de wetenschappers van Pfizer overgelaten. Omdat zij zoveel kennis hebben, konden ze in een recordtijd dat eerste succesvolle coronavaccin ontwikkelen.”

Sinds de start in 2008 draaide BioNtech verlies; in 2020 boekte het bedrijf plots winst. Leo Neels: “Pfizer stortte toen een licentievergoeding voor de mRNA-technologie, voor het gebruik van hun intellectuele eigendom of patent.”

TRIPS

Anne Delespaul is huisarts bij Geneeskunde voor het Volk in Deurne. Ze is ook bezielster van het Europese burgerinitiatief (EBI) Right to cure. “EU-burgers hebben het recht zich rechtstreeks tot de Europese Commissie te wenden met een EBI om een concrete wetswijziging voor te stellen”, zegt ze. “Om een initiatief door de Commissie in overweging te laten nemen, moeten minstens 1 miljoen mensen uit de hele EU het ondertekenen. Met ons EBI Right to cure willen we bereiken dat coronavaccins een publiek goed worden die toegankelijk zijn voor iedereen. De patenten van farmaciebedrijven moeten daarom worden opengebroken.”

Volgens Delespaul en haar medestanders werken patenten monopolies in de hand, waardoor farmagiganten de geneesmiddelenmarkt naar hun hand zetten.

De internationale afdwingbaarheid van een patent is nog heel recent. In 1994 ondertekenden 123 landen in Marrakech de door de Wereldhandelsorganisatie uitgeschreven Agreement on Trade-Related Intellectual Property Rights (TRIPS). De TRIPS-akkoorden legden de wereldwijde minimumregels voor de patentwetgeving rond intellectuele eigendom vast. Op 9 juli 1982 gaf niet toevallig Barry MacTaggart, de toenmalige grote baas van Pfizer, met een opiniestuk in The New York Times het schot voor de boeg voor die internationale regelgeving. Aanleiding was de vermeende diefstal van bedrijfsgegevens van computergigant IBM door Japanse zakenlui. De diefstal van Amerikaanse technologie én van Pfizers antibiotica docycyline moest dringend een halt worden toegeroepen.

De inkt van de TRIPS-akoorden was nog niet droog, toen eind jaren negentig Zuid-Afrika ze onder druk van de aids-epidemie alweer de wacht aanzegde. De eerste aidsremmers waren peperduur en ontoegankelijk voor met HIV besmette Zuid-Afrikaanse burgers. Honderdduizenden stierven aan aids. De toenmalige Zuid-Afrikaanse president Nelson Mandela legde TRIPS naast zich neer en tekende een wet die het mogelijk maakte om goedkopere generieke aidsremmers uit Brazilië te importeren. De Amerikaanse overheid dreigde met economische sancties tegen Zuid-Afrika en 39 farmabedrijven spanden een proces in. Na wereldwijd protest stopten ze hun rechtszaak en lieten de import van generieken toch toe.

“De aidsremmers voor Zuid-Afrika was zeker een schandaal”, geeft Leo Neels toe. “Ik heb dan ook begrip voor ethische kritiek op patenten. Maar wat ik niet begrijp is dat naar aanleiding van dat incident van twintig jaar geleden de hele farma-industrie vandaag nog steeds met de vinger wordt gewezen.”

Volgens Neels waren er zonder patenten nu geen vaccins die ons tegen covid beschermen. “Van zodra een bedrijf een patent neemt, geeft het ook zijn kennis vrij. Sommigen nemen bewust geen patent omdat zo hun kennis niet geregistreerd wordt. Anderen mogen op jouw patent verder bouwen. Het enige wat jij dan in ruil vraagt, is een monopolie voor het commercieel gebruik voor 25 jaar. Toen de BioNtech-stichters mRNA registreerden en patenteerden wisten ze nog niet of ze blik of goud in handen hadden. Het patent maakt het mogelijk dat ze 25 jaar lang hun zwaar bevochten kennis kunnen exploiteren. Ze hebben zelf geen productiecapaciteit en doen daarom beroep op Pfizer. Wat is daar fout mee?”

Torenhoge standaarden

In tegenstelling tot Leo Neels heeft Anne Delespaul geen vertrouwen in ‘Big Pharma’. “De productiekosten van hun vaccins zijn grotendeels betaald door de gemeenschap”, zegt ze. “De oorspronkelijke technologie werd vaak ontwikkeld in universiteiten. AstraZeneca kreeg 1,9 miljard dollar aan subsidies van de Amerikaanse en Britse overheden en internationale instellingen. De EU kocht in maart al vaccins die nog ontwikkeld moesten worden. Als ze er nooit gekomen waren, was dat geld foetsjie. Farmabedrijven kregen een blanco cheque: ze hebben geen enkele verplichting om hun contracten of onderzoeksresultaten te delen en bepalen zelf de prijs.” Delespaul vindt dat de aankoopprijs een weerspiegeling zou moeten zijn van de onderzoeks- en productiekosten. “Alleen zijn die gegevens geheim. Als het klopt dat Pfizer nu 19,5 euro per dosis vraagt, wordt hun marge wel zeer groot. Voorlopig houden ze zich nog in, maar dat blijft niet duren. Al die farmabedrijven laten hun investeerders nu al weten: van zodra de pandemie een ‘gewone’ besmettelijke ziekte wordt, evolueren we naar ‘gewone’ marktconforme prijzen. Een vaccin zal dan tussen de 100en 150 euro kosten.”

“Dat de farma-industrie de vaccins op kosten van de gemeenschap ontwikkeld heeft, is te kort door de bocht”, vindt Dominique Vandijck. “Ze werden inderdaad met gemeenschapsgeld ondersteund, maar ze investeerden zelf ook fors. Ze slaagden erin om in een recordtijd goed werkende vaccins op de markt te brengen. Dat had ook drie jaar langer kunnen duren.” Vandijck is een groot voorstander van patenten. “Zij zijn net ontzettend belangrijk voor de innovatie in de farma. Het risico bestaat dat we ooit nog eens razendsnel een vaccin tegen een pandemie nodig zullen hebben. Patenten maken die race tegen de klok mogelijk. Als farmabedrijven hun intellectuele eigendomsrechten zomaar moeten opgeven, zullen ze in de toekomst niet veel zin meer hebben om nog nieuwe middelen te ontwikkelen.”

Anne Delespaul is ervan overtuigd dat enkel het openbreken van patenten de wereldwijde vaccinproductie een stevige boost kan geven. “Vandaag is amper de helft van de totale productiecapaciteit in gebruik”, zegt ze. “Terwijl vaccinatie van het allerhoogste belang is voor de heropstart van het normale sociale en economische leven. Maar ook voor het psychische welzijn van mensen. In mijn huisartsenpraktijk merk ik alle dagen de vreselijke gevolgen van het sociale isolement door corona. Snelle vaccinatie is nodig om het virus klein te krijgen. Hoe langer we wereldwijd treuzelen met vaccineren, hoe meer kansen het virus heeft om te muteren.”

Op 14 maart publiceerde Politico een lijst van bedrijven die hun diensten aan de farmaceuten aanboden om coronavaccins te produceren. Biolyse Pharma in Canada, Incepta Vaccine in Bangladesh, Teva in Israël en Bavaria Nordic in Denemarken kregen allemaal nul op het rekest. “Terwijl die ondernemingen binnen drie tot zes maanden kunnen beginnen produceren”, zegt Delespaul.

“Er wordt gedaan alsof vaccins elders produceren een fluitje van een cent is, maar dat is niet zo”, reageert Leo Neels. “Precies omdat de normen van de FDA en het EMA zo extreem hoog liggen. Het gerenommeerde AstraZeneca hoopte de productie voor het vaccin te kunnen opdrijven in een nieuwe Waalse fabriek. Dat lukt voorlopig niet omdat die fabriek niet erkend raakt door de FDA. Een productiefaciliteit voor vaccins opstarten, is ontzettend moeilijk. De kwaliteitscontrole is niet van de poes, omdat we ons bij geneesmiddelen en vaccins gewoon geen vergissingen kunnen permitteren. Sanofi/GSK is wereldleider in vaccins. Tot vandaag hebben zij geen coronavaccin; dat wordt pas in 2022 verwacht. Ze hebben bij het EMA net de eerste horde genomen. Niet omdat ze te lang getreuzeld hebben, maar omwille van die torenhoge standaarden. Terecht, want we willen toch allemaal veilige vaccins?”

Pfizer

• VS
• Opgericht in 1849
• Hoofdkantoor: New York
• Ceo: Albert Bourla
• Omzet: (2020) 34 miljard euro
• Winst: 5,7 miljard euro
• Aantal werknemers: 78.500

BioNtech

• Duitsland
• Opgericht in 2008
• Hoofdkantoor: Mainz
• Ceo: Uğur Şahin
• Omzet: (2020) 482 miljoen euro
• Winst: 15 miljoen euro
• Aantal werknemers: 1.320

Moderna

• VS
• Opgericht in 2010
• Hoofdkantoor: Cambridge Massachusetts
• Ceo: Stéphane Bancel
• Omzet: (2020) 658 miljoen euro
• Verlies: 611 miljoen euro
• Aantal werknemers: 1.300

AstraZeneca

• VK-Zweden
• Opgericht in 1999
• Hoofdkantoor: Cambridge, VK
• Ceo: Pascal Soriot
• Omzet: (2020) 21 miljard euro
• Winst: 4,3 miljard euro
• Aantal werknemers: 76.100

Johnson & Johnson

• VS
• Opgericht in 1886
• Hoofdkantoor: New Brunswick, New Jersey
• Ceo: Alex Gorsky
• Omzet: (2020) 68 miljard euro
• Winst: (2019) 12 miljard euro
• Aantal werknemers: 132.200

© Jan Stevens