‘Het wordt of fascisme, of een nieuw duurzaam systeem’

Volgens de Britse econome Ann Pettifor plaatst de coronacrisis ons voor een beslissende keuze: “Ofwel laten we alles op zijn beloop en slaan we de weg in richting fascisme, ofwel kiezen we voor een nieuw duurzaam economisch en financieel systeem.”

Ann Pettifor maakt zich grote zorgen. “De wereldeconomie is vandaag extreem onstabiel”, zeg ze. “De corona-pandemie doet daar een flinke schep bovenop, terwijl ook de verwoestende gevolgen van de klimaatverandering steeds duidelijker worden. Velen lijken zich nog altijd niet bewust te zijn van de ecologische ramp die ons boven het hoofd hangt. Corona zou ons de ogen moeten openen, want de pandemie is een eerste stevige mondiale tik.”

Pettifor is bang dat er nog corona-achtige virussen in de pijplijn zitten. “Experts waarschuwen dat er nieuwe pandemieën volgen als we de natuurlijke habitat van wilde dieren blijven verstoren. Corona zagen we niet aankomen; ik trouwens ook niet. Voor toekomstige pandemieën hebben we geen excuus meer.”

De kredietcrisis van 2008 zag Ann Pettifor wel aankomen. Al in 2003 waarschuwde ze daarvoor in haar boek The credit crunch. Haar stem werd toen niet gehoord.

In het jaar van de kredietcrisis tekende Pettifor in haar flat in Londen samen met gelijkgestemde economen de krijtlijnen uit voor wat ze de ‘Green New Deal’ doopte. Tien jaar later assisteerde ze de Amerikaanse democratische volksvertegenwoordiger Alexandria Ocasio-Cortez bij het schrijven van een resolutie over een Green New Deal voor de VS. Vorig jaar legde Pettifor haar blauwdruk voor een nieuw economisch systeem vast in haar boek The case for a Green New Deal.

“Duurzaamheid is het sleutelwoord”, zegt ze. “Dat nieuwe economische systeem moet goed zijn voor de natuur en de mens. Er zal daarom afscheid genomen moeten worden van fossiele brandstoffen. Zelfvoorziening komt centraal te staan, met de zorg-, onderwijs-, kunst- en cultuursectoren als kloppend hart. Er zal ook afscheid genomen moeten worden van de globalisering: onze eigen thuismarkt komt op de eerste plaats. Om dat alles mogelijk te maken, moeten overheden stevig investeren. Ze zullen daarom ook de financiële teugels stevig in handen moeten nemen en de macht van Wall Street en de Londense City breken.”

Wat vindt u van de Europese Green Deal?

Ann Pettifor: “Ik vind het een fantastisch project, al vraag ik me af of die deal voldoende gefinancierd is en maak ik me zorgen over de oppositie van Polen en Hongarije. Maar met de Green Deal toont de EU haar leiderschap in de wereld en zet ze zichzelf op weg richting duurzame economie. Het is zeer tragisch dat mijn land Groot-Brittannië na de brexit daar geen deel van uitmaakt.”

Met uw Green New Deal pleit u niet alleen voor een nieuw economisch, maar ook voor een nieuw financieel systeem.

“Onze overheden staan vandaag voor een fundamentele keuze: laten ze alles over aan Wall Street en de City of nemen ze het heft in handen om de gigantische problemen die op ons afkomen aan te pakken? Na de financiële crisis moesten overheden de privébanken van Wall Street, Londen en Frankfurt met veel belastinggeld overeind houden. Alleen staten konden die sector redden. Centrale banken voeren het monetaire beleid en enkel zij kunnen geld in het systeem pompen. Ze worden gewaarborgd door alle belastingbetalers van het land of de unie in kwestie. In Groot-Brittannië zijn dat 32 miljoen mensen, in de EU 120 miljoen en in de VS 80 miljoen. Al die belastingbetalers zorgen voor een constante stroom aan inkomsten voor de schatkisten. Daarom is een centrale bank zoals de Europese ECB zo machtig.

“Toen het coronavirus zich begon te verspreiden, waren zowat alle landen er als de kippen bij om hun grenzen te sluiten. Ze trokken muren op om het reizen te stoppen, waardoor ook de handel verzwakte. Niets of niemand raakte nog van het ene land naar het andere, behalve geld. De financiële stromen bleven moeiteloos de wereld rondreizen. Het is niet voor niets dat een bedrijf als Amazon nóg rijker wordt door de pandemie. Van over de hele wereld stromen de dollars daar nu continu binnen.”

In plaats van de grenzen te sluiten voor mensen, sluiten we ze beter voor geld?

“Dat is toch mijn overtuiging. Op een of andere manier zullen we erin moeten slagen al die wilde geldstromen te managen en binnen afgebakende oevers te leiden. Ik ben erg onder de indruk van de formele klacht die de Europese Commissie begin november indiende tegen Amazon wegens verdenking van concurrentievervalsing. Eerder sleurde de Commissie al Apple voor het Europese Hof van Justitie om 13 miljard euro aan onbetaalde belastingen op te eisen. Apple had zijn geld ondergebracht in het voor multinationals fiscaal interessante Ierland. Maar het Europese Hof stelde de Commissie in het ongelijk. Volgens de rechters volgde Apple gewoon de wet toen het zijn centen in een belastingparadijs onderbracht. Die wet moet dringend veranderd worden. Want hij maakt het mogelijk dat zakenlui, ondernemers en beleggers walgelijk rijk worden terwijl arme dompelaars geen fatsoenlijk dak boven hun hoofd hebben.

“Begin jaren dertig woedde in de VS de Grote Depressie. In 1933 werd Franklin Delano Roosevelt verkozen tot president en hij redde Wall Street met belastinggeld, net zoals dat tijdens de kredietcrisis van 2008 gebeurde. Alleen koppelde Roosevelt daar in tegenstelling tot 2008 zware voorwaarden aan, zoals regulering van privébanken en een harde strijd tegen fraude. Wall Street mocht niet langer de waarde van de dollar en de intrestvoeten bepalen.”

Uw Green New Deal haalt haar mosterd bij Roosevelts New Deal?

“Die New Deal van Roosevelt kwam er na een periode met soms griezelige gelijkenissen met onze tijd. Ik ben geboren in Zuid-Afrika; mijn ouders hadden Nederlandse en Britse roots. Hun voorouders emigreerden in de 18^e en 19^e eeuw. Mensen moesten toen geen paspoort hebben en konden vrij reizen, op zoek naar het geluk. Migratie verliep op een veel grotere schaal dan nu. De Eerste Wereldoorlog maakte daar een brutaal einde aan. Na die oorlog startte de vredesconferentie van Versailles. De grote econoom John Maynard Keynes nam daar als Britse topambtenaar aan deel. Hij was jong, arrogant en vol van zichzelf. Hij pleitte ervoor dat de drie rijkste landen van toen, de VS, Groot-Brittannië en Frankrijk, zich borg zouden stellen voor door Duitsland uitgeschreven obligaties om het herstel van Europa te financieren. Maar zijn plan om overheden samen een crisis te laten aanpakken, werd door de Amerikaanse president Woodrow Wilson weggelachen. Die liet zich adviseren door een bankier uit Wall Street die hem in het oor fluisterde dat de afhandeling van de oorlog door private banken geregeld moest worden. ‘Het kan toch niet dat de Amerikaanse belastingbetaler opdraait voor het herstel van Duitsland en de rest van Europa?’ Ze hadden niet door dat diezelfde belastingbetaler de vruchten zou plukken van zodra Duitsland en Europa terug welvarend werden. De Duitsers kregen astronomische herstelbetalingen opgelegd. Keynes nam ontslag en waarschuwde dat Versailles de kiemen legde voor een nieuwe oorlog.”

Hij kreeg gelijk.

“Ja. Het interbellum was een economische ramp, die eindigde in een depressie en een nieuwe catastrofale wereldoorlog. In zijn boek Globalists beschrijft de Amerikaanse geschiedenisprofessor Quinn Slobodian hoe rechtse economen zoals Friedrich Hayek, Wilhelm Röpke en Ludwig von Mises in de jaren 1920 een plan voor een globale economie uittekenden. Hun belangrijkste bekommernis was: markten beschermen tegen elke staat, of die nu democratisch was of autoritair. Vanaf dan werd hun neoliberalisme in de praktijk gebracht.

“Franklin Roosevelt was de allereerste die doorhad dat er iets niet klopte. Hij vond dat de regering het beleid moest voeren, en niet de bankiers en speculanten van Wall Street. In zijn inaugurale rede in 1933 wond hij daar geen doekjes om. ‘Wall Street helpt ons land om zeep’, zei hij. Om de depressie het hoofd te bieden, tekende hij zijn New Deal uit, met werkloosheidsuitkeringen en grote overheidsinvesteringen om de slabakkende economie aan te zwengelen.”

Met ‘duurzaamheid’ had Roosevelts New Deal niet veel te maken?

“Toch wel. In de jaren dertig werden de Amerikaanse Great Plains geteisterd door een ecologische ramp, de dust bowl. Een lange periode van extreme droogte en intensieve landbouw hadden de prairies herschapen in een woestijn. Meteen na zijn aantreden richtte Roosevelt een overheidsagentschap op om de gronden beter te beheren. Er werd geld vrijgemaakt voor massale bosbouw. 200 miljoen bomen werden geplant. De Europeanen hadden geen oor voor Roosevelts New Deal. U weet hoe het geëindigd is: met het fascisme.”

Reactionair vat vol tegenstrijdigheden

Als we niet oppassen, riskeren we volgens Ann Pettifor ook nu in Europa en de rest van de wereld te eindigen met fascistische regimes. “Het hele economische systeem davert op zijn grondvesten”, zegt ze. “Het wordt zwaar op de proef gesteld door nationalisme en protectionisme. Op zondag 15 november tekenden vijftien Aziatische landen het Regional Comprehensive Economic Partnership (RCEP), wat zij een historisch handelsakkoord noemen. Maar aan wie gaan ze hun producten verkopen? Op dit moment raken ze die aan de straatstenen niet kwijt. Daar komt bij dat grote ondernemingen de schulden opstapelen, net als verschillende landen. De wereldwijde schuld overtreft ruimschoots het wereldwijde inkomen. De evenwichten in de financiële en handelssystemen zijn helemaal zoek. Niet alleen tussen landen, maar ook intern. De uitslag van de Amerikaanse presidentsverkiezingen weerspiegelt dat immense economische onevenwicht. 74 miljoen Amerikanen stemden voor Donald Trump. Dat zijn er ontzettend veel. In vergelijking met de vorige verkiezingen groeide zijn aanhang stevig. Hij heeft dus gelijk als hij stelt dat hij meer steun krijgt dan ooit tevoren.”

Joe Biden kreeg met 80 miljoen stemmen toch iets meer steun.

“Natuurlijk, maar toch legt die uitslag een diepe verdeeldheid in de VS bloot. Stedelingen met een fatsoenlijk inkomen en een private ziekteverzekering stemden bij voorkeur voor Biden, terwijl aan lagerwal geraakte plattelanders hun heil zochten bij Trump. Die diepe polarisering in de Amerikaanse samenleving kan een opstap zijn naar het fascisme. Ook Europa is compleet in onevenwicht. Aan de ene kant is er Duitsland dat zijn zaakjes keurig op orde lijkt te hebben, aan de andere kant zijn er de zuiderse landen met hun uit de pan swingende begrotingstekorten.”

Het is toch merkwaardig dat veel verarmde Amerikanen voor een man als Trump blijven stemmen? Hij zegt van zichzelf dat hij zo rijk is als de zee diep is, probeerde Obamacare af te schaffen en drukte er een belastinghervorming door die op het lijf geschreven is van zijn vermogende vrienden.

“Donald Trump is een reactionair vat vol tegenstrijdigheden, waardoor het inderdaad moeilijk rationeel te vatten is waarom sommigen voor hem stemmen. Een deel voelde zich door Trumps voorgangers in de steek gelaten en zelfs in het gezicht geschopt. Die eerste keer stemden ze vooral uit woede en frustratie voor The Donald. In de eerste drie jaren van zijn presidentschap stegen de laagste lonen en intussen gaf hij inderdaad dat gigantische belastingcadeau aan de rijken. Het platteland kon hem in feite gestolen worden; precies dat kost hem nu de overwinning. Want als hij zich een beetje had ingespannen om de problemen van de slachtoffers van de globalisatie aan te pakken, had hij nu nóg meer harten op het platteland en in de Rust Belt kunnen winnen.

“Wij, Europeanen, moeten oppassen dat we ons niet blindstaren op een figuur als Trump. Want in Polen en Hongarije delen op dit moment ook een paar zeer akelige leiders de lakens uit. En dan is er nog Turkije met zijn autoritaire president Erdogan. Ook in de Filippijnen, Brazilië en India zwaaien ‘sterke mannen’ de plak. Dat nieuwe autoritarisme is geen Amerikaans maar een mondiaal probleem en is net een gevolg van de zwaar verstoorde wereldeconomie.”

Heimwee naar Bretton Woods

Op het einde van de Tweede Wereldoorlog sloten 44 landen het akkoord van Bretton Woods. Er werd een stelsel van vaste wisselkoersen ingevoerd, met de aan een vaste hoeveelheid goud gekoppelde dollar als maatstaf. Tezelfdertijd werden het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldbank boven de doopvont gehouden. Het IMF moest ingrijpen bij acute financiële crisissen en de Wereldbank zou investeringen in ontwikkelingslanden financieren. In 1971 werd Bretton Woods ontmanteld en zegde de VS de inwisselbaarheid van dollars voor goud op.

Vandaag denkt Ann Pettifor met heimwee terug aan dat systeem van Bretton Woods. “Het zorgde tussen 1945 en 1971 tenminste nog voor een beetje beheer van de economie”, zegt ze. “Bretton Woods was niet perfect, al geldt het voor veel economen van nu als een gouden tijdperk. Maar vanaf dag één voerden de bankiers van Wall Street achter de schermen keihard oppositie. Zij wilden de overheid terugdringen en hun macht heroveren. Ze haalden hun slag thuis: na de ontmanteling van Bretton Woods kregen de financiële markten opnieuw vrij spel. Ze mochten voortaan zelf intresttarieven en wisselkoersen vastleggen, en bepalen waar hun geld naartoe zou stromen en of en waar ze belastingen zouden betalen. Met als gevolg dat technologiereuzen zoals Amazon nu ‘encaged’ zijn, ingekapseld zodat de staat er niet bij kan.”

Met uw Green New Deal wil u ook terug naar Bretton Woods?

“Het neoliberale globalisme van Wall Street en de City moet alleszins dringend aan de ketting. Alleen is er ook bij progressieve politici bijzonder weinig animo om privébankiers of technologiegiganten tot de orde te roepen en te reguleren. Nogal wat sociaal-democraten gaan maar al te graag mee in de globaliseringsretoriek. Meer nog: ze zijn er dol op, soms vanuit een naïeve vorm van kosmopolitisme. Zo blijven ze het van het allerhoogste belang vinden dat mensen zonder enige restrictie van de ene kant van de planeet naar de andere kunnen vliegen. ‘Laat ons vriendelijk dag gaan zeggen tegen iedereen, overal ter wereld’, verkondigen ze. ‘Love and peace voor de hele planeet.’

“Tot voor deze pandemie stond er geen enkele rem op jonge mensen die kriskras rondvlogen om het ene exotische volk na het andere te spotten. De verdienste van corona is dat het virus duidelijk maakt dat er beperkingen moéten komen.”

In uw Green New Deal pleit u voor minder globalisering en meer aandacht voor de thuismarkt. Wat is het verschil met het Make-America-Great-Again-protectionisme van Donald Trump?

“De gedachte erachter is misschien enigszins gelijklopend, maar de weg ernaartoe verschilt dag en nacht. Ik pleit voor een progressieve, duurzame weg; het populisme van Trump leidt naar fascisme. Met zijn lelijke protectionisme wil hij muren bouwen, sluit hij bevolkingsgroepen uit en verspreidt hij een van racisme doordrenkte boodschap van haat.”

Uw pleidooi voor een terugkeer naar de lokale economie is dus geen protectionisme?

“Dit ligt gevoelig, ik weet het. (lacht) Bretton Woods richtte zich ook op de lokale economieën, maar tezelfdertijd was er toen ook internationale samenwerking en overleg. Op de keper beschouwd, was dat misschien ook een vorm van protectionisme, alleen vertrok die niet vanuit egoïsme. Landen waren lid van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en werkten samen aan de strijd tegen ziekte. Middenin de coronacrisis zei Trump: ‘Vaarwel WHO, laat elk land maar zijn eigen boontjes doppen. We kopen zoveel mogelijk vaccins op en de rest kan stikken.’”

Bedrijven die door de lockdowns noodgedwongen moeten sluiten, krijgen overheidssteun. Werknemers krijgen tijdelijke werkloosheidssteun. De coronapandemie bewijst hoe hard we de overheid in tijden van crisis nodig hebben?

“Zeker. Alleen komt die overheidssteun zonder enige omkadering, en dat is een vergissing. De kleine lieden krijgen uitstel van betaling en een deel van hun salaris wordt door de overheid uitbetaald. Heel goed. Maar intussen floreren de rijken als nooit tevoren. Tijdens deze pandemie neemt de ongelijkheid alleen maar toe en zowel België als Groot-Brittannië of Europa ondernemen daar niets tegen. De centrale banken blijven massaal veel geld in het systeem pompen, alleen vloeit dat jammer genoeg niet in de eerste plaats naar de mensen die het nodig hebben, maar naar de private financiële sector. Positief is dat de geesten van Roosevelt en Keynes nu wel door Europa waren. Tot een jaar geleden was austeriteit het buzz-woord; vandaag klinkt dat als vloeken in de kerk. Ik hoor onze voormalige premier Theresa May in de zomer van 2017 nog tegen verpleegkundigen zeggen dat ze geen magische geldboom had om hen opslag te geven. Nu blijkt die toverboom er plots wel te zijn. (lacht) Jarenlang was er geen geld voor onderwijs en zorg; nu plots wel.”

Al dat geld dat nu vlijtig bijgedrukt wordt, moet toch ooit terugbetaald worden?

“Er worden helemaal geen bankbiljetten bijgedrukt. Geld is een sociale technologie en dat heeft niets met drukpersen te maken. Geld is een kwestie van vertrouwen en verplichtingen. De Bank van Engeland moét zijn obligaties terugbetalen. Er wordt nu geleend aan nul procent; er is zelfs sprake van negatieve rentes. Terugbetalingen van de aangegane schulden zullen daarom pijnloos verlopen. De staat hoeft die schulden aan haar centrale bank niet in één, twee, drie in te lossen. Ze mag dat best spreiden over honderd jaar. De centrale bank is immers háár bank.”

Kan de staat dan niet haar eigen schuld kwijtschelden?

“Ik vind dat de staat altijd haar schulden moét terugbetalen.”

Dat lukt dan alleen toch maar door de belastingen te verhogen?

“Nee, integendeel. Belastingverhogingen zijn een zeer slechte zaak voor het herstel van de economie. Want als we allemaal meer belastingen moeten betalen, geven we minder uit. Dat kleine percentage superrijken zal natuurlijk méér belastingen moeten betalen, maar de doorsnee burger niet. Door voor fatsoenlijke tewerkstelling te zorgen, zal de overheid automatisch meer geld van haar burgers binnenhalen. Hoe meer mensen aan het werk zijn, hoe meer belastinggeld er naar vadertje staat vloeit. Door te bezuinigen of de belastingen te verhogen, vermindert de overheid de tewerkstelling én haar eigen inkomsten. De jobs van de toekomst zitten niet in de industrie, maar in de dienstverlening, de wereld van kunst en cultuur, onderwijs en ecologische landbouw.”

Door de digitalisering en automatisering komt veel toekomstige tewerkstelling toch zwaar onder druk te staan?

“Ik gruw van al die pleidooien voor bijvoorbeeld robots ter vervanging van hulpverleners in woonzorgcentra. Zorgverleners moeten mensen van vlees en bloed zijn. Ik huiver trouwens ook van al die hoera-verhalen over elektrische auto’s. Hun batterijen bulken van de zeldzame grondstoffen. Volgens de voormalige Boliviaanse president Evo Morales werd de staatsgreep tegen hem eind vorig jaar bekostigd door de VS om zo toegang te krijgen tot de lithiumvoorraad in zijn land. En dan zijn er die hartverscheurende verhalen over kinderarbeid in de kobaltmijnen in Congo. Zo’n Tesla heeft dus niets met duurzaamheid te maken.”

Ann Pettifor

• Geboren in 1947 in Zuid-Afrika
• Studeerde politieke wetenschappen en economie aan de universiteit van Witwatersrand
• Verhuisde naar Londen waar ze als adviseur voor verschillende Labour-politici werkte, waaronder in 2015 voor Jeremy Corbyn
• IJverde van 1995 tot 2000 met haar organisatie Jubilee 2000 voor kwijtschelding van de schulden van de armste landen
• Is sinds 2010 directeur van de economische denktank PRIME, Policy Research in Macroeconomics

© Jan Stevens