‘Austeriteit is de grootste ramp ooit door economen bedacht’

De Britse economische historicus Adam Tooze begrijpt niet goed waarom we ons minder druk maken over de klimaatverandering dan over het coronavirus. “Mensenlevens redden is niet onze voornaamste drijfveer.”

Begin dit jaar begon Adam Tooze te werken aan een boek over de klimaatcrisis. “Ik moest vaststellen dat er bijzonder weinig tegen de klimaatverandering ondernomen wordt”, zegt hij. “Want we zijn bang dat ondernemingen kapseizen en consumenten in de problemen raken als we te drastische maatregelen nemen. Dus gebeurt er niets.”

Toen brak corona uit. “Van de ene dag op de andere werd het luchtverkeer stilgelegd. Zonder verpinken werden maatregelen genomen die in de strijd tegen de klimaatverandering verketterd worden. Terwijl dat luchtverkeer écht aan banden moet als we de CO₂-uitstoot willen terugdringen. Ik kon niet goed meer volgen en legde daarom de voorbereidingen voor mijn boek over klimaatverandering aan de kant. Ik wil graag eerst achterhalen waarom in het geval van corona ons economisch systeem wel op de schop mag en in het geval van het klimaat niet.”

In maart interviewde ik de Belgische econoom Ivan Van de Cloot. Van in een vroeg stadium pleitte hij voor strenge maatregelen in de strijd tegen het virus. Toen ik hem vroeg of dit ook niet het moment is om de klimaatcrisis aan te pakken, werd hij boos. “De ernst van de situatie lijkt bij u niet door te dringen”, zei hij. “Het gaat nu om mensenlevens. Als dit achter de rug is, kan de klimaatcrisis terug op de agenda.”

Adam Tooze: “Precies door dat soort van redeneringen zette ik mijn boek over de klimaatcrisis on hold. De klimaatverandering lijkt ons op een andere manier te bedreigen dan het coronavirus. De smeltende poolkappen zullen ons volgende week geen ziekte met een mogelijk dodelijke afloop bezorgen. Bij corona is die mogelijkheid er wel. Van zodra de dood tastbaar wordt, reageren we anders dan wanneer de dood veraf is. Door de klimaatcrisis sterven er nu al mensen in Bangladesh, India en Afrika. Voorlopig is dat blijkbaar nog ver genoeg van ons bed.

“Het is trouwens niet waar dat we altijd alle hens aan dek roepen als er mensenlevens op het spel staan. Het vermijden van de dood is niet onze absolute prioriteit, want waarom laten we dan toe dat arme mensen in onze samenleving tien jaar eerder sterven dan rijke? Er zijn ook ziektes die veel dodelijker zijn dan covid. Jaarlijks sterven er wereldwijd bijna een miljoen mensen aan aids, terwijl er voldoende retrovirale middelen voorhanden zijn. Mensenlevens redden is dus niet onze voornaamste drijfveer. Er geldt wel een soort van ideaalbeeld van waar, wanneer, hoe en op welke leeftijd het opportuun is te sterven. Maar als die structuur verstoord wordt, raken we gedestabiliseerd. Net dat doet corona: het verandert een hospitaal in een oorlogszone en elke toevallige ontmoeting op straat wordt mogelijk het begin van het einde.”

In uw in 2018 verschenen boek Gecrasht beschrijft u de gevolgen van de financiële crash van 2008. Zijn er gelijkenissen tussen de corona- en de kredietcrisis?

“De schok van 2008 werd veroorzaakt en aangedreven door interne factoren in het economische systeem. Aan de basis lagen vastgoed- en derivatenspeculatie; het was een klassieke economische crisis, maar dan wel groot, internationaal en radicaal. De coronacrisis is compleet anders: ze is veroorzaakt door een biologische bedreiging waarop we niet meteen een afdoend antwoord vinden.

“Toch is er een gelijkenis, want in maart leek het er heel sterk op dat de coronacrisis ook een nieuwe financiële crisis zou veroorzaken. Op maandag 9 maart werden de financiële markten compleet gek. De beurzen stortten in, net als de oliemarkt. De kredietverlening aan private ondernemingen stopte en intrestvoeten schoten plots de hoogte in. Opkomende markten stonden onder druk en de dollar leek in vrije val. Het meest schrikbarende was dat de markt waar de Amerikaanse overheid geld inzamelt door schuld uit te schrijven, twee weken lang op apegapen lag. Die markt vertegenwoordigt 20 biljoen dollar en is het fundament van het globale financiële systeem. Als zij stilvalt en niet meer op gang geraakt, is het financiële systeem ten dode opgeschreven. Zoiets gebeurde zelfs in 2008 niet.”

9 maart had de geschiedenisboeken kunnen ingaan als de totale meltdown van het financiële systeem?

“Ja. Ook in Europa zorgde dat voor schokgolven. In de derde week van maart sloeg de paniek toe in de Londense City. De Bank of England moest ingrijpen en pompte via ‘quantitative easing’ miljarden ponden in het systeem om het te stabiliseren. Ook andere centrale banken kochten volgens hetzelfde principe schulden op. De Federal Reserve gaf in maart elke dag bijna 20 miljard dollar uit, wat neerkomt op meer dan een miljoen dollar per seconde. In een paar weken vergrootte ze haar balanstotaal met anderhalf biljoen dollar. De ramp werd net op tijd afgewend.”

An accident waiting to happen

In zijn boek De zondvloed uit 2015 onderzoekt Adam Tooze nauwgezet de naweeën van de Eerste Wereldoorlog. Een eerste, zeer ingrijpende nawee was de Spaanse griep die van 1918 tot 1919 naar schatting wereldwijd tussen 50 en 100 miljoen slachtoffers maakte. Een flink pak meer dan de 15 miljoen doden van de oorlog zelf. “En toch gingen toen de cafés, restaurants en winkels niet dicht en waren er geen lockdowns”, zegt hij. “In zwaar getroffen steden werden wel noodziekenhuizen gebouwd. Sommige Amerikaanse steden zegden openbare evenementen af. De vredesconferentie van Versailles vond plaats op het hoogtepunt van de Spaanse griep. Ik heb alle notulen gelezen en nergens stond er een verwijzing naar de pandemie. Natuurlijk was de wetenschap nog helemaal niet zo ver gevorderd als nu en konden ze niet heel goed inschatten wat er met die griep precies aan de hand was. Maar ze kenden wel de gevaren van besmettelijke ziektes zoals de pest, gele koorts of tyfus. In tegenstelling tot het coronavirus doodde de Spaanse griep vooral veel jonge mensen. De griepepidemieën van de jaren vijftig en zestig kostten ook miljoenen mensenlevens. Alleen kwamen toen de samenlevingen niet tot stilstand.”

De huidige lockdowns zijn nieuwe fenomenen?

“Ze verschillen alleszins radicaal van wat we in het verleden ooit deden. De economische kosten zijn gigantisch. Sommige voorstanders van lockdowns zeggen dat er geen compromissen mogelijk zijn: alles moét dicht, wat de gevolgen voor mens en economie ook mogen zijn. Ik vind dat onzin. Natuurlijk zijn er compromissen mogelijk. Het moet op een of andere manier leefbaar blijven. Wat ik intrigerend vind, is dat politici die radicaal tegen elke vorm van lockdown waren, zoals Boris Johnson en Donald Trump, door de omstandigheden gedwongen werden flink wat water bij de wijn te doen. Niet het aantal doden dwong hen ertoe het roer om te gooien, maar voorspellingen over het mogelijke dodental. Die voorspellingen kwamen trouwens niet uit, volgens sommigen omdat er net keihard werd ingegrepen. Als historicus die de moderne samenleving bestudeert, sta ik daar toch vol verbazing naar te kijken. Want hoe is het mogelijk dat die voorspellingen in dit geval zoveel invloed hebben? Experts waarschuwen al lang voor een pandemie zoals deze. Op het Wereld Economisch Forum van Davos werd er elk jaar wel een panel georganiseerd rond de risico’s en gevaren van een mogelijke pandemie. We waren er ons dus altijd wel van bewust, alleen maakten we er amper geld voor vrij. Het budget van de Wereldgezondheidsorganisatie voor de strijd tegen pandemieën is een lachertje. We wisten dat er iets boven ons hoofd hing, maar kozen ervoor ons daar niet op voor te bereiden.

“In ons recente verleden waren er trouwens veel dodelijker virussen. Denk maar aan de varkensgriep van 1976, met niet lang daarna ebola en HIV. Aan aids stierven sinds de start van de epidemie in 1981 wereldwijd meer dan 30 miljoen mensen. Daarna volgden SARS, MERS en de Mexicaanse griep. Bill Gates reist de wereld rond met de onheilspellende boodschap dat we getroffen kunnen worden door een ziekte met een miljard dodelijke slachtoffers. De huidige coronapandemie was dus an accident waiting to happen.”

Volgens sommigen is dit het uitgelezen moment om ons economisch systeem te resetten.

“Ik ben zelf pescotariër, ik eet wel vis maar geen vlees meer uit ethische overwegingen. Ik vind het totaal onverantwoord om nog rund of varken te eten. Ik voel dan ook sympathie voor ecologisten die ervoor pleiten om nu bijvoorbeeld heel onze voedingsindustrie te herdenken. Maar die groene omslag zal er vrees ik niet komen. Ik vermoed dat we na corona nog steeds dezelfde dingen zullen willen doen als ervoor. Alleen is het onduidelijk of dat ook echt mogelijk zal zijn. Is de infrastructuur dan nog voorhanden? Bestaan de hotels, cafés en restaurants dan nog? Hoe lang zal het duren vooraleer alles min of meer hersteld is? Er zullen sowieso dingen voorgoed verloren gaan.

“Wat nu zeker wél zou moeten gebeuren, is een écht begin maken met het verminderen van het risico op een volgende pandemie. Wat daarbij kan helpen, is een reusachtige database met alle gekende gevaarlijke coronavirussen in. Die kost een paar tientallen miljarden dollars. Het Amerikaanse defensiebudget bedraagt 650 miljard dollar. De kost van die database is dus peanuts. Toch vinden veel politici de investering te duur. Ik begrijp die krenterigheid niet, want de economische kost van deze pandemie zal wereldwijd wellicht triljoenen dollars bedragen.”

In België krijgen bedrijven, cafés, restaurants en winkels die door de lockdown moesten sluiten, overheidssteun. Hun werknemers ontvangen een tijdelijke werkloosheidsuitkering. Andere landen troffen gelijkaardige maatregelen. De ware economische impact wordt pas duidelijk binnen een half jaar, tijdens of na de vaccinatiecampagnes?

“Ja. Op dit moment zijn de vaccins onze enige hoop en garantie op een terugkeer naar de normaliteit. Mijn vrouw runt een kleinschalig reisbureau dat reizen op maat aanbiedt. Ik zie dus alle dagen met eigen ogen wat voor een ravage de lockdown aanricht. Niet alleen bij haar, maar ook bij haar collega’s met wie ze over de hele wereld nauw samenwerkt. Gidsen in Tanzania en Cambodja krijgen geen steun van hun regeringen en voeren een dagelijkse overlevingsstrijd. Voor ons is het een lastige tijd; voor hen is het een kwestie van leven of dood.

“Onze oorspronkelijk keuze om het risico van een stel kwetsbare oude mensen te minimaliseren, heeft een gigantisch prijskaartje. Pas op, ik wil die keuze niet bekritiseren en ik vind het opmerkelijk dat we dat deden. Maar we moeten niet doen alsof ze geen ingrijpende consequenties heeft.”

Wie nam die keuze?

“Op het eerste gezicht zou je zeggen: de regeringen, maar dat is niet helemaal juist. Het is niet zo dat burgers weigerden om hun bedrijven te sluiten en dat politici daarom in februari en maart op een autoritaire manier ingrepen. Een grote meerderheid van de burgers hield zich aan de regels van social distancing en vermeed onnodige contacten. Met de lockdowns breidde regeringen die regels verder uit en verplichtten ze de onwillige minderheid zich ook aan te passen. Nu vinden we het risico te groot om terug op restaurant te gaan of samen in onze kantoren te gaan zitten. Dus maakten we de keuze om thuis te blijven. We kozen ervoor om nu massaal in gezondheid te investeren.”

Met onze absolute keuze voor gezondheid vernietigen we de dromen van velen?

“Zonder twijfel. Ik ben daar rechtstreekse getuige van met het bedrijfje van mijn vrouw. Het is afschuwelijk om dat ten onder te moeten zien gaan. We hebben het dan niet over totaal onrealistische dromen, integendeel, maar over keurig geplande en goed beredeneerde ondernemingen. Winkels, restaurants, familiebedrijven… allemaal op sterven na dood. Allemaal verbrijzelde dromen.

“Door de uitbraak in maart in het Italiaanse Lombardije schoten we in paniek. In Groot-Brittannië koos de overheid eerst voor het scenario van groepsimmuniteit, maar dat bleek al snel bluf te zijn. Een cynisch politicus als Johnson speelt graag de stoere bink, maar de 600.000 doden die groepsimmuniteit zou kosten, vond hij toch iets te veel. Moest corona een klassieke oorlog zijn, had hij dat aantal wellicht wél aanvaard. Dan had hij misschien gezegd: ‘Ach, het gaat vooral over oude mensen, die sterven toch.’ Maar plots bleken hij en zijn regering toch niet zo stoer te zijn. Ze gingen overstag en vaardigden lockdowns uit, alleen was dat toen al veel te laat. Want mensen gingen tóch dood en daarbovenop kwam dan nog eens die immense economische schade.”

U vindt het een goede zaak dat overheden nu massaal veel schulden aangaan om bedrijven en burgers zo goed mogelijk door de coronastorm te loodsen?

“Ik ben daar helemaal voor. Schulden zijn op dit moment het minste van onze zorgen. Het meeste geld lenen we trouwens van onszelf. De schuldenberg van de overheid is makkelijker op te lossen dan het existentiële probleem waar veel ondernemers vandaag mee worstelen: ‘Hoe zorg ik ervoor dat mijn bedrijf deze pandemie overleeft?’ Of dan het probleem waar veel burgers mee worstelen: ‘Zal het vaccin er op tijd zijn om grootmoeder te beschermen?’”

Tot voor de coronacrisis was het maken van schulden taboe. Landen zoals Nederland en Duitsland predikten austeriteit. Door corona is zuinigheid of ‘vrekkigheid’ tijdelijk voltooid verleden tijd?

“Ja, want austeriteit is niet meer dan een politieke keuze. Natuurlijk lieten politici uitschijnen dat die vrekkigheid in het nationale belang was. Natuurlijk verkondigden ze dat de hemel zou instorten vanaf een schuld van 90 procent van het BBP. Terwijl austeriteit in essentie niet meer dan ideologie is.”

Dan hebben de Grieken in de nasleep van de kredietcrisis voor die ideologische keuze toch een enorme prijs betaald?

“Natuurlijk. De ellende die de Eurozone over zichzelf afriep, was nergens voor nodig. Het was een vergissing van formaat. Austeriteit is wellicht de grootste ramp ooit die door economen is bedacht. Slechte ideeën kunnen zeer gevaarlijk zijn. Het is wellicht een gewaagde vergelijking, maar die keuze voor austeriteit heeft iets religieus: ‘Als er niet driftig bezuinigd wordt en de buikriem niet heel strak aangespannen wordt, dreigt hel en verdoemenis. Het is voor je eigen goed.’ Tegenstanders van het austeriteitsregime vinden dat er perfect met schulden valt te leven. Ik ben het daar volkomen mee eens.

“Volwassen samenlevingen weten heel goed hoe ze met hoge schulden moeten omgaan. Kijk naar uw eigen land: België heeft intussen pakken ervaring in het torsen van een torenhoge staatsschuld. Jullie vliegen al jaren onder de radar zonder dat iemand daar opmerkingen over maakt, en dan denken wij dat Italië het probleem is. (lacht)”

Cosplay-politiek

Adam Tooze woont en werkt in New York, waar hij geschiedenis doceert aan de Columbia University. De polarisering in de Amerikaanse samenleving vindt hij zeer zorgwekkend. “Donald Trump haalde het tweede grootste aantal stemmen van elke Amerikaanse presidentskandidaat ooit”, zegt hij. “Ik beschouw Trumps presidentschap als een complete ramp, maar velen vinden dat blijkbaar dus niet. Amerika is diep verdeeld, over zowat alles. Het is intussen zo ver gekomen dat op stapel staande huwelijken tussen voor- en tegenstanders van Trump worden afgeblazen. De broer van mijn vrouw verhuisde nog maar net van Californië naar Tennessee. Hij voelde zich als Republikein niet meer op zijn gemak in de door Democraten gedomineerde staat Californië. (lacht) Hij is niet de enige.”

In uw boek Economie van de vernietiging brengt u de economie van de nazi’s in kaart. U kent het fascisme en het nazisme door en door. Verdient Donald Trump het label fascist?

“Vanuit historisch oogpunt is Donald Trump geen fascist. Want dominant binnen het fascisme staat het concept van totale oorlog, met daaraan gekoppeld de eis dat alle burgers van een samenleving zich daar volledig aan onderwerpen. Belgische vrijwilligers die aansloten bij de SS om tegen het goddeloze communisme te gaan strijden, kozen zo resoluut voor het fascisme.

“In 2018 zei Trump op het laatste nippertje een bezoek af aan een oorlogskerkhof vlakbij Parijs. Officieel waren de weersomstandigheden te slecht voor de helikopter, in werkelijkheid had hij geen zin om in de regen dode Amerikaanse soldaten de laatste eer te bewijzen. Hij noemde hen ‘suckers and losers’ omdat ze de Tweede Wereldoorlog niet hadden overleefd. Een fascist zou zoiets nooit over zijn eigen gesneuvelde militairen zeggen. Trump is niet meer of minder dan het prototype van de grofgebekte New Yorkse vastgoedmakelaar.

“Op de uiterst-rechtse flank van het trumpisme vind je natuurlijk wel fascistoïde dwepers. De boogaloo-boys bijvoorbeeld fantaseren graag over een nieuwe burgeroorlog.”

Is het louter fantasie? Ze hebben zichzelf toch zwaar bewapend?

“De meeste Amerikanen op het platteland dragen wapens. De boogaloo-boys willen voorbereid zijn op het conflict en dossen zich uit als special forces. Met hun volle baarden en automatische geweren zien ze er een beetje uit als de taliban. Maar ze doen aan ‘cosplay-politiek’, want de échte totale oorlog ontbreekt. Het Italiaanse fascisme, net als het Duitse, Belgische én Britse, laafde zich in de 20^e eeuw wel aan full blown oorlogen. Zij waren the real stuff.

“Donald Trump is geen fascist à la Mussolini, maar eerder een autoritaire populist zoals Silvio Berlusconi. Ze zijn allebei reality tv-politici. De Italiaanse ex-premier is talentrijker dan de Amerikaanse president, want in tegenstelling tot Trump werd Berlusconi wél een succesrijk ondernemer. (lacht)”

Bio

Adam Tooze

• Geboren in 1967 in Londen
• Studeerde economie in Cambridge en economische geschiedenis in Berlijn en Londen
• Doceert moderne geschiedenis aan de universiteit van Columbia
• Schreef verschillende boeken over recentere historische gebeurtenissen zoals Economie van de vernietiging (2015), over de nazi-economie, De zondvloed (2015) over de nasleep van WO I, en Gecrasht (2018) over de nasleep van de kredietcrisis

© Jan Stevens