‘Geef de zoektocht naar rust op, en je komt vanzelf tot rust’

Filosoof John Sellars wenst autoritaire politieke leiders een snelcursus hellenistische filosofie toe. ‘Seneca waarschuwde al voor het gevaar van woede. Zeker als ze wordt aangevuurd door machtige figuren. De hellenistische filosofen wisten: alleen kalmte kan ons redden.’

323 v.C. tot 31 v.C. staat in de geschiedenisboeken gemarkeerd als de ‘hellenistische periode’ of het hellenisme. Ze loopt vanaf de dood van de Macedonische wereldveroveraar Alexander de Grote tot de nederlaag van de Romeinse generaal Marcus Antonius in de slag bij Actium.

‘Na de dood van Alexander werd diens imperium door zijn generaals in verschillende koninkrijken opgedeeld’, zegt John Sellars, professor antieke filosofie aan de universiteit van Londen. ‘Niet lang na Marcus Antonius’ nederlaag stierf zijn geliefde Cleopatra. Haar dood markeerde het begin van de Romeinse dominantie in de klassieke oudheid. Het hellenisme was een tijd van transitie, waarin de eigenzinnige Griekse stadstaten met hun bloeiende antieke cultuur deel werden van dat centraal geleide grote Romeinse Rijk. Parallel met die overgang groeide en bloeide de hellenistische filosofie. Bij de dood van Alexander was Athene nog het filosofisch centrum, bij de dood van Cleopatra had Rome die rol overgenomen.’

In de klassieke oudheid was filosoferen in de straten en op de pleinen van Athene en Rome dagelijkse kost?

John Sellars: Het was toen zeker geen puur academische discipline. Filosofen spraken op openbare plekken voorbijgangers aan en stelden hen lastige levensvragen. Tijdens de hellenistische periode zagen drie nieuwe stromingen het licht: het epicurisme, het stoïcisme en het pyrronistisch scepticisme. Ik leerde die scholen van de hellenistische filosofie dertig jaar geleden kennen als filosofiestudent. Ik moest toen twee klassiekers lezen: Overpeinzingen van de Romeinse keizer Marcus Aurelius en De natuur van de dingen van de Romeinse filosoof en dichter Lucretius. Die werken bliezen me van mijn sokken.

Wat was er zo speciaal aan?

Sellars: Het filosofische Overpeinzingen is een heel persoonlijk boek; het was waarschijnlijk nooit Marcus Aurelius’ bedoeling dat het gepubliceerd werd. Hij leefde van 121 n.C. tot 180 n.C. en regeerde de laatste twintig jaar van zijn leven over het Romeinse Rijk. Hij schreef Overpeinzingen tussen 170 en 180, tijdens het voorbereiden van zijn militaire veldtochten. Het boek geldt als een van de grootste stoïcijnse werken. Marcus Aurelius beschrijft erin hoe je te midden van onrust, gewoel en gevaar je gemoedsrust moet proberen te vinden en bewaren. Hij raakte me als jonge student diep.

Daarna las ik het lijvige leerdicht De natuur van de dingen van Lucretius, die vermoedelijk van 99 v.C. tot 55 v.C. leefde. De tekst borduurt verder op de lessen van de Griekse filosoof Epicurus, de grondlegger van het epicurisme. Hij zag het persoonlijke geluk als het hoogste na te streven goed. De studie van de filosofie kon ons volgens hem daarbij helpen.

Het stoïcisme en epicurisme waren een ware verademing na de Griekse wijsgeer Plato (ca. 427 v.C. tot 347 v.C.). Ik vond dat de buitensporige aandacht voor die man de hellenistische filosofen groot onrecht aandeed. Oké, Aristoteles mocht ook af en toe opdraven, maar daarmee hield het op.

Wat is er dan mis met Plato?

Sellars: Zijn metafysica is vreselijk complex, met het onderscheid dat hij maakt tussen de echte wereld en de afspiegeling daarvan in een schaduwwereld. De stoïcijnen en epicuristen hadden lak aan dat soort van zweverige constructies: zij waren materialisten. Net dat sprak mij als jonge filosofiestudent erg aan. Ze waren empirici: ze baseerden hun kennis op waarneming. Ze stonden ook zeer sceptisch tegenover religieuze kwesties.

Ze klonken erg modern?

Sellars: Precies. Het stoïcisme en epicurisme waren niet voor niets zeer populair tijdens de 18^e-eeuwse Verlichting. De stoïcijnen en epicuristen voelden ook voor mij aan als heel natuurlijk en down to earth. Ze sloten aan bij mijn eigen ervaring van de wereld. Alleen het fysiek tastbare bestaat, kennis verkrijgen we via onze zintuigen en we hoeven geen verantwoording af te leggen aan bovennatuurlijke krachten.

De hellenistische filosofen hielden niet van de uitgebreide Griekse en Romeinse godenwereld?

Sellars: Nee, in tegenstelling tot Plato. Hij stond allesbehalve met beide voeten op de grond, maar zweefde in zijn ideale bovenwereld. Hij verlangde naar absolute, onwrikbare kennis, gebeiteld in steen. De fysieke wereld vond hij maar niets, want die verandert voortdurend. Hij zocht heil in de ideeënwereld buiten tijd en ruimte. Daar bevonden zich de ideale, wiskundige oerconcepten van goedheid, waarheid en schoonheid. Onze wereld was daar in zijn ogen een onvolmaakt, flauw afkooksel van.

In tegenstelling tot de hellenistische filosofen werd Plato met zijn ideeënleer heel populair bij de katholieke kerk?

Sellars: Plato’s invloed op het vroege christendom kan niet onderschat worden. Zijn leerling Aristoteles (384 v. C. – 322 v.C.) temperde dat platonisme een beetje. Hij was meer een wetenschapper, maar bleef toch vasthouden aan het idee dat er onveranderlijke essenties van verschijnselen zijn. Het was vooral de filosofie van Aristoteles die weerklank vond bij de middeleeuwse katholieke kerk. De invloedrijke katholieke theoloog Thomas van Aquino (1225-1274) haalde zijn mosterd bij hem.

De hellenistische filosofen werden eeuwenlang door Plato en Aristoteles overschaduwd?

Sellars: Ja, en dat is toch merkwaardig, want het stoïcisme en epicurisme waren rechtstreekse reacties op Plato en Aristoteles. Ze namen afstand van de ideeënwereld en stelden dat alles wat bestaat materieel is. De mens is een wezen van vlees en bloed dat verdwijnt als het lichaam sterft. Er is géén hiernamaals en aan goden en mythologie hadden de stoïcijnen, epicuristen en pyrronistische sceptici lak. Wat primeerde was leven in het nu.

Is dat niet zeer boeddhistisch?

Sellars: Het boeddhisme ontstond in Nepal, één à twee eeuwen voor het stoïcisme. De verwantschappen tussen die twee filosofieën zijn inderdaad groot. Ik vind dat een heel interessante kwestie, want ze hebben elkaar in die tijd nooit beïnvloed.

Pyrrho van Elis (ca. 360 v.C – 270 v.C.), de stichter van het pyrronistisch scepticisme, zou wel in India geweest zijn. We vermoeden dat hij samen met Alexander de Grote reisde. Oude teksten vertellen hoe Pyrrho in de leer ging bij een groep Indiase ascetische filosofen. Misschien werd hij toen boeddhist, al is daar geen zekerheid over.

Pyrronistische sceptici geloven in niets. Alle angsten en geestelijk lijden, en alle conflicten worden volgens hen veroorzaakt door mensen met een rotsvast geloof. Alle ellende in deze wereld is een gevolg van dogmatisme. De huidige Amerikaanse politiek met zijn extreme polarisering illustreert de vaststellingen van Pyrrho. De enige manier om van ellende bespaard te blijven, is volgens Pyrrho: geloof in niets. Aanvaard de oppervlakkige verschijnselen van dingen en laat jezelf niet verleiden tot uitspraken als: ‘Alleen zo is het en niet anders!’

Dat is geen vorm van apathie?

Sellars: Zo zou ik het niet omschrijven, nee. In moderne zelfhulpboeken lees je vaak dat onze jacht naar geluk alleen maar ongeluk oplevert. Er staat dan: ‘Jaag geluk niet langer na, maar zoek een zinvolle bezigheid. Een van de gevolgen zal zijn dat je gelukkiger wordt.’ Misschien is dat de essentie van het scepticisme van Pyrrho van Elis. Als je voortdurend kalmte en rust nastreeft, eindig je als een dolgedraaide neuroot. Geef die zoektocht naar kalmte en rust op, en je komt vanzelf tot rust.

De voorbije jaren verschenen er nogal wat populair-filosofische boeken over ‘levenskunst’, over hoe we vandaag met de hulp van de oude Grieken en Romeinen een goed leven kunnen leiden. De auteurs doen daarbij beroep op de hellenistische filosofie?

Sellars: Ja, en dan vooral op het stoïcisme. Een ouder boek van mij heet toevallig ook The art of living. Alleen is dat geen filosofisch zelfhulpboek, maar een academische uiteenzetting over wat filosofie voor de stoïcijnen betekende. Dat blijkt dan inderdaad ‘levenskunst’ te zijn. Ze omschrijven filosofie in het oud-Grieks als ‘technē peri ton bion’, als kunst of ambacht van het leven. Ze trekken parallellen met andere ambachten zoals de geneeskunde. Om dokter te zijn, moet je over veel theoretische kennis en heel wat praktische vaardigheden beschikken. Dat geldt volgens de Griekse en Romeinse stoïcijnen uit de Oudheid ook voor filosofen.

Wat onderscheidt het stoïcisme, epicurisme en pyrronistisch scepticisme van elkaar?

Sellars: De drie scholen van de hellenistisch filosofie volgen verschillende strategieën voor het bereiken van dat ene doel: het goede leven. Voor de stoïcijnen is dé sleutel dan het nastreven van waarden en deugden als moed, gematigdheid en rechtvaardigheid. Voor de epicuristen draait alles in het bestaan rond genot en pijn. Wie een goed leven wil leiden, streeft plezier na en vermijd pijn. Maar niet op een hedonistische wijze: het epicurisme zoekt vooral mentaal genot. Geestelijk lijden en overbodige stress moeten zoveel mogelijk uit de weg worden gegaan. Pyrronistische sceptici zweren geloof en dogmatiek af.

Hoe populair waren de hellenistische filosofen in hun tijd?

Sellars: Het stoïcisme was honderden jaren lang zeer populair. De eerste twee eeuwen had het het in Athene veel invloed. Nadat de Romeinen de macht in Griekenland overnamen, waren ze meteen gecharmeerd door die stoïcijnse filosofie. In de eerste eeuwen na Christus floreerde het stoïcisme ook in Rome, getuige daarvan de stoïcijnse Romeinse keizer Marcus Aurelius met zijn Overpeinzingen. Het epicurisme trad minder voor het voetlicht, maar oefende toch ook vierhonderd jaar lang flink wat invloed uit. Een van de epicuristische doctrines is dat je een stil leven moet leiden. Daarom bleven epicuristen meestal onder de radar. De Romeinse dichter Vergillius (70 v.C. – 19 v.C.) was een epicurist, net als zijn collega Horatius (65 v.C. – 8 v.C.).

Wie is uw favoriete hellenistische filosoof?

Sellars: Marcus Aurelius is zeker een van mijn favorieten. Ik publiceerde net een boek over hem, bestudeerde zijn geschriften intens en heb het gevoel dat ik hem intussen heel goed ken. Hij denkt in zijn werk na over zijn eigen bestaan. Hij wil een beter mens worden door negatieve emoties en frustraties te vermijden en positieve waarden na te streven, zoals samenwerking en rechtvaardigheid. Met de hulp van de stoïcijnse filosofie navigeert hij door zijn dagelijkse leven.

Klinkt ‘negativiteit vermijden’ niet makkelijker dan het is? Ieder mens wordt in zijn leven toch geconfronteerd met momenten van diepe ellende?

Sellars: U hebt gelijk: die momenten zijn overmijdelijk. Je kan ziekte niet ontlopen, net als de dood van geliefden. Dé vraag is dan: hoe ga je met die onvermijdelijke negativiteit om? Die ultieme vraag stelde de Romeinse stoïcijnse filosoof Epictitus (50 n.C. – 130 n.C.) zich ook. Hij kwam tot de conclusie: ‘We raken niet van streek door gebeurtenissen, maar door de manier waarop we tegen die gebeurtenissen aankijken.’ De manier waarop we nadenken over dingen die ons overkomen, bepaalt hoe we erop reageren. Gebeurtenissen kunnen we niet controleren, want inderdaad: shit happens. Maar we kunnen onze gedachten daarover wél onder controle houden. De ellende verdwijnt daardoor natuurlijk niet, maar wordt draaglijker.

Slaagt u erin om uw eigen leven met uw kennis van de hellenistische filosofie te verbeteren?

Sellars: Dat is toch altijd wat ik hoop. Ik geloof graag dat ik er met al die kennis beter aan toe ben dan zonder. (lacht)

In 2012 stond ik samen met een aantal andere filosofen en psychotherapeuten aan de wieg van de organisatie Stoicism Today. We beschouwen onszelf als moderne stoïcijnen en organiseren in Groot-Brittannië jaarlijks verschillende evenementen rond de stoïcijnse filosofie. Zo houden we traditiegetrouw rond deze tijd van het jaar onze stoïcijnse week. Op de website modernstoicism.com vullen deelnemers dan in het begin van die week een vragenlijst in. Daarin peilen we naar hoe ze in het leven staan en welke moeilijkheden ze ervaren. Vervolgens geven we ze elke dag raad aan de hand van het werk van hellenestische filosofen. Op het einde van de stoïcijnse week vullen de deelnemers dezelfde vragenlijst opnieuw in. Elk jaar stellen we vast dat negatieve emoties zoals kwaadheid of frustratie dan sterk verminderd zijn. Mensen voelen zich opgewekter en gelukkiger, na amper één week leven als een stoïcijn.

Hellenistische filosofie is ook therapeutisch?

Sellars: Zowel de stoïcijnen, epicuristen als pyrronistische sceptici beschouwden filosofie als therapie. Verschillende psychotherapeuten doen vandaag een beroep op hun inzichten. Ze leren hun cliënten dingen of gebeurtenissen in een ander perspectief te zien, waardoor ze minder angstaanjagend lijken, of beter te begrijpen zijn.

Is hellenistische filosofie een soort van surrogaatreligie voor de naar zin zoekende moderne seculiere mens?

Sellars: Totaal niet. Hellenistische filosofie heeft niets met religie te maken omdat alle stellingen en uitspraken gebaseerd zijn op argumenten. Het is geen raamwerk van slaafs op te volgen regels, stammend uit een dogmatisch geloof. Als je van oordeel bent dat de argumenten deugen, zal je misschien ook geneigd zijn om de bijhorende raad op te volgen. Als je de argumenten onzin vindt, kan je dat advies gewoon naast je neerleggen.

Helpt de hellenistische filosofie u tijdens deze coronacrisis?

Sellars: Ik vind nu soelaas bij het stoïcisme, en dan vooral bij de Romeinse stoïcijnen. Zij adviseren om wat er in het hier en nu gebeurt in een veel ruimer perspectief te plaatsen. Overschouw de menselijke geschiedenis en kijk naar wat deze pandemie daarin voorstelt. Wat ons nu overkomt is niet uniek; er waarden vroeger nog gevaarlijke virussen rond. In de toekomst volgen er ongetwijfeld nog. Wij, westerlingen, maakten dit de voorbije decennia niet mee, vandaar dat velen zo in shock zijn. Terwijl deze epidemie helemaal niet uitzonderlijk is. Onze voorouders moesten veel gevaarlijkere virussen doorstaan, op verschillende tijdstippen in de geschiedenis. Waarom kunnen wij dit dan niet overleven?

De wereld wordt een betere plek als we meer zouden luisteren naar de hellenistische filosofen?

Sellars: Zonder twijfel. De beroemde Romeinse schrijver en stoïcijnse filosoof Seneca (4 v.C. – 65 n.C.) dacht veel na over het gevaar van woede in de politiek. ‘Waar het verstand ophoudt, begint de woede’, stelt hij. ‘Woede is gevaarlijk. Zeker als ze wordt aangevuurd door machtige, invloedrijke figuren.’ De stoïcijnen raden ons daarom aan dat we onze woede altijd moeten proberen beheersen. De epicuristen wijzen ons erop dat we niet veel geld of bezit nodig hebben om een gelukkig leven te leiden. En de pyrronistische sceptici vinden dat we ons dogmatisme beter inruilen voor openheid van geest. Dat is toch een perfecte handleiding voor een betere wereld?

John Sellars

• Geboren in 1971
• Studeerde en promoveerde in de filosofie aan de universiteit van Warwick
• Doceert antieke filosofie aan de universiteit van Londen en is verbonden aan het Wolfson College in Oxford
• Auteur van The art of living (2003), Stoicism (2006), Hellenistic philosophy (2018), Lessons in stoicism (2019) en Marcus Aurelius (2020)

© Jan Stevens