‘Een meerderheid van de Russen aanvaardt de oorlog als ‘noodzakelijk kwaad’’

Op haar twaalfde was Jade McGlynn (33) al gefascineerd door Rusland. Ze leerde zichzelf Russisch en las Dostojevski. Vandaag werkt ze als Ruslandonderzoeker aan King’s College London. In haar pas verschenen boeken Russia’s war en Memory makers brengt ze de propaganda van het Kremlin over de oorlog in Oekraïne in kaart. “Als je een avondje naar Rossiya-1 kijkt, zie en hoor je zoveel waanzin dat president Poetin een rustig en redelijk man lijkt.”

“Het Russische regime, de media en sympathiserende bloggers op de chat-app Telegram noemen de oorlog in Oekraïne de ‘kleine vaderlandse oorlog’”, zegt Jade McGlynn. “Zowat elke Rus legt zo spontaan de link met de ‘Grote Vaderlandse Oorlog’, de Tweede Wereldoorlog aan het oostfront, toen het Rode Leger van 1941 tot ‘45 in een bloederige strijd verwikkeld was met het leger van nazi-Duitsland.”

‘Kleine vaderlandse oorlog’ is volgens McGlynn een doelbewuste propagandakeuze. “De Grote Vaderlandse Oorlog zit in het Russische collectieve geheugen als de ‘heroïsche strijd tegen het nazisme’. De ‘kleine vaderlandse oorlog’ zet voor veel gewone Russen de gebeurtenissen van vandaag in dat historisch perspectief. De link roept herinneringen op aan de Oekraïense nationalistische politicus Stepan Bandera, die door de Sovjets gezien wordt als nazi-collaborateur. Elke voorstander van een onafhankelijk Oekraïne wordt nu door Russische media afgeschilderd als ‘bewonderaar van Bandera’. In de eerste dagen van de ‘speciale militaire operatie’ leek het op de Russische televisie alsof Kiev bevrijd ging worden van de nazi’s, net als tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog.”

Van 2009 tot 2015 leefde u in Rusland. Toen u er voor het eerst arriveerde, deelde Vladimir Poetin er tien jaar de lakens uit.

“Mijn allereerste bezoek aan Rusland dateert van 2008. Ik was achttien en Poetin had net van stoel gewisseld met Dimitri Medvedev: de voormalige premier werd president en Vladimir Poetin premier. Medvedev gold in die tijd in het Westen nog als een ‘liberaal’, vandaag is hij één van de grootste oorlogsstokers.”

In Memory Makers schetst u hoe de ideologie gebouwd werd die de oorlog in Oekraïne mogelijk maakte. In Russia’s War brengt u de huidige Russische oorlogspropaganda in kaart. Het Kremlin timmerde jarenlang aan een masterplan voor de invasie?

“Een masterplan zou ik het niet noemen. Maar vanaf eind 2012, toen Poetin na het Medvedev-interludium begon aan zijn derde ambtstermijn als president, werd de boodschap van het Kremlin: ‘We maken van Rusland terug een wereldmacht.’ Voortaan draaide alles rond de ‘restauratie van Ruslands historische grootheid’.

“In zijn State of the Union in december 2012 klaagde de ‘kersverse’ president Vladimir Poetin over het gebrek aan ‘hechting’ tussen Russische burgers. Hij riep de Russen op om échte patriotten te worden en zich te verenigen rond dat grootse Rusland. Toen legde hij dé fundamenten voor de oorlog in Oekraïne.

“Poetin ziet Rusland als ‘een grote macht’ én als ‘een aparte beschaving’ die behoefte heeft aan een ‘sterke staat’. Die grootse staat werd volgens hem door het Westen op de knieën gedwongen. Hij is degene die ervoor zorgt dat Rusland terug groot wordt. Met andere woorden: ‘Make Russia great again’.”

De val van de Sovjet-Unie heeft hij nooit verteerd?

“Nooit, toch overstijgt zijn frustratie het ineenstorten van de USSR: het gaat bij hem echt over de teloorgang van Ruslands grootsheid. Hij verlangt naar het oer-Rusland van duizend jaar geleden, het ‘Kievse Roes’, het Rijk van Kiev, toen Belarus, Rusland en Oekraïne van 882 tot 1240 één grootvorstendom vormden met Kiev als hoofdstad. Díe grootsheid wil hij restaureren en precies daarom viel hij Oekraïne binnen.

“Voor Vladimir Poetin en geestesgenoten zoals Ruslands bekendste tv-presentator Vladimir Solovjov, is Oekraïne als ‘niet-bestaand land’ de rechtmatige eigendom van Rusland. In hun ogen is het Oekraïens niet meer dan een verbastering van het Russisch, een ongelukkig gevolg van de jarenlange afscheiding van het moederland. De Sovjet-Unie beschouwen ze als een periode waarin ‘Roes’ tijdelijk hersteld was.

“Vadym Prystaiko is ambassadeur van Oekraïne in Londen. Hij is geboren in 1970 en vertelde me hoe tijdens zijn adolescentenjaren tijdens de Sovjet-Unie de Oekraïense elite Russischer dan de Russen probeerde te zijn. ‘Oekraïense studenten en intellectuelen spraken allemaal Russisch’, zei hij. ‘Plattelanders werden gecatalogeerd als “lompe boeren” omdat ze Oekraïens spraken. Door Russisch te spreken, liet je zien dat je als Oekraïner gestudeerd had en tot een hogere klasse behoorde. Onze ouders vulden op onze studentenkaarten “Russisch” in plaats van “Oekraïens” in.’”

Kan Poetins geflirt met ‘het Rijk van Kiev’ windowdressing zijn? In 1999 bombardeerde hij steden in Tsjetsjenië naar het stenen tijdperk. Later herhaalde hij dat in Georgië en Syrië. Misschien is hij gewoon een psychopaat?

“Ik ben geen psycholoog en weet niet wat er in Poetins hoofd omgaat. Maar als je zijn logica volgt, is zijn gedrag rationeel, al is het volstrekt immoreel. We moeten oppassen dat we ons niet op Vladimir Poetin blindstaren. Om opnieuw Vadym Prystaiko te citeren: ‘Dit is niet alleen Poetins oorlog.’ Hij heeft gelijk. Honderdduizenden Russen meldden zich vrijwillig om te gaan vechten. Dat waren geen dienstplichtigen. De meeste gemobiliseerden konden er aan ontsnappen als ze dat wilden. Bij veel Russen was het enthousiasme om tegen Oekraïne ten strijde te trekken redelijk groot.

“Natuurlijk stak Poetin met zijn invasie het vuur aan de lont en draagt hij de juridische verantwoordelijkheid, maar hij viel Oekraïne niet binnen tegen de wil van zijn volk. De protesten tegen de oorlog groeiden nooit uit tot grote demonstraties. Zowat alle tegenstanders hebben intussen het land verlaten.

“Een meerderheid van de Russen aanvaardt de oorlog als ‘noodzakelijk kwaad’. De voorstanders zijn niet allemaal ‘psychopaten’ à la Wagner-baas Jevgeni Prigozjin, integendeel. Ze steunen de oorlog, maar niet actief. Of het zijn patriotten die vinden dat ze achter hun land moeten staan, ‘in voor- en tegenspoed.’ Eigenlijk is dat niet iets typisch Russisch. Toen onze premier Tony Blair in 2003 besloot om samen met de Amerikaanse president George Bush Irak binnen te vallen, reageerden veel Britten exact hetzelfde: ‘We bekritiseren die oorlog niet, want: My country, right or wrong.’ Een meerderheid van de Britten, 53 %, sympathiseerde in stilte, net zoals nu in Rusland. De steun voor de oorlog in Oekraïne heeft ook niets te maken met de zogenaamde ‘Russische ziel’, waardoor Russen ‘van nature’ zouden houden van autoritarisme. Die Russische ziel is een mythe.”

Maar waar komt die steun van de meerderheid voor Poetin dan vandaan?

“Om dat te begrijpen, moet je de wereld door Russische ogen proberen zien. Hun blik op de wereld is gekleurd door het trauma van de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Geen enkele Russische leider deed sindsdien ook maar één inspanning om de misdaden van de communistische voorgangers te erkennen of aan de kaak te stellen. Onder de voormalige president Boris Jeltsin werd geen enkele poging ondernomen om Rusland in te bedden in de op wetten en regels gebaseerde internationale orde. De postcommunistische chaos zorgde voor een knoert van een identiteitscrisis. Wrok, ergernis en agressie vierden hoogtij en Vladimir Poetin wist die negatieve energie in de samenleving handig te kanaliseren in een destructieve politieke kracht. Hij laat geen ruimte voor hoop, maar zinspeelt enkel op wraak tegen het verderfelijke Westen en tegen de Oekraïense ‘nazi’s’. Hij biedt de Russen geen betere toekomst aan, maar een terugkeer naar een ‘roemrijk’ verleden waar het ‘veilig’ schuilen is voor het vijandige heden.

“De oorlog begon trouwens veel eerder dan op 24 februari 2022. Hij is inmiddels negen jaar bezig, sinds de annexatie van de Krim in maart 2014 en de gevechten in de Donbas door pro-Russische separatisten.”

De wrok tegenover het Westen werd al vóór 2014 gevoed op de televisie? Belgische vrienden met Russische wortels vertelden me jaren geleden al dat Russische talkshows en tv-journaals mindblowing waren.

“Toen ik in Rusland woonde, zag ik die programma’s ook en mijn mond viel continu open van verbazing: ‘Wat is dit?’ Die show is nooit gestopt. De man achter dat propagandabedrijf is Vladimir Poetin; de mediabonzen treden op als zijn verkopers. Het product dat ze vandaag te verkopen hebben, is Ruslands oorlog in Oekraïne.

“In het Kremlin is een consultancyteam actief dat elke week een gedetailleerde lijst met mogelijke onderwerpen aan de zenders aanreikt. Een onderwerp of tien per dag van de week: ‘een reportage over Russische dokters die gewonde Oekraïense kindjes helpen’, of ‘een item over Oekraïense biolabs waar samen met de Amerikanen biologische wapens gemaakt worden’. Ook ‘het Oekraïense nazisme’ prijkt met de regelmaat van een klok op die lijst, net als de strijd voor traditionele familiewaarden, tegen het gedegenereerde Westen. De zenders bepalen de uitwerking, alleen moeten ze er op letten dat ze hoge kijkcijfers halen, want behalve staatsomroep Rossiya-1, zijn ze afhankelijk van reclame-inkomsten.

“De Russische omroepen vormen een merkwaardig amalgaam van censuur en ver doorgedreven neoliberale competitie. De talkshows met Russia Today-hoofdredactrice Margarita Simonyan en de programma’s van figuren als Vladimir Solovjov lijken extreem shockerend en compleet van de pot gerukt. Gedeeltelijk komt dat omdat kijkcijfers en reclame de dienst uitmaken: hoe extremer de standpunten en hoe stoerder de commentaar, hoe meer mensen er hopelijk zullen kijken. Maar dit ‘agit-entertainment’ is niet iets exclusief Russisch, hoor. De Amerikaanse zender Fox News doet net hetzelfde, denk maar aan de capriolen van de inmiddels aan de deur gezette Tucker Carlson. Het doel van dat soort van extreem entertainment: impact scoren en zo geld ophalen. Als je een avondje naar Rossiya-1 kijkt, zie en hoor je zoveel waanzin dat president Vladimir Poetin een rustig en redelijk man lijkt.”

Wordt dat effect opzettelijk nagestreefd?

“Voor het Kremlin is het alleszins een interessant bijverschijnsel. Als je op de openbare omroep eerst presentator Anton Krasovski hoort oproepen om Oekraïense kinderen in ‘een rivier met sterke stroming’ te verdrinken, lijkt de drone-aanval op Oekraïense flatgebouwen daarna een fait divers. De alledaagse talkshowwaanzin op tv helpt de grenzen van het aanvaardbare oprekken. Voor veel Russen voelt het mediasysteem niet aan als dat van de full-blown dictatuur die de Sovjet-Unie was. Dat is het geniale, want natuurlijk worden de media wèl gecontroleerd en gestuurd.

“Minstens even belangrijk als de tv-omroepen, is het Russische sociale mediumplatform Telegram. Dat is ontzettend populair en wordt gevolgd door 50 miljoen Russen. Ook de Telegram-kanalen zijn afhankelijk van reclame-inkomsten. Hoe meer geld de bloggers binnenrijven, hoe dichter ze kunnen aanschurken bij de macht in en rond het Kremlin.

“De vele Telegram-kanalen worden niet gecensureerd, wat voor een vals gevoel van vertrouwen zorgt. Televisie wordt vooral bekeken door Russen van boven de vijftig; Telegram is razend populair bij 25 tot 34-jarigen. Ik analyseerde 75.000 Telegram-posts uit de eerste drie maanden van de oorlog. Militaire kanalen omschreven de invasie consequent als ‘operatie’, zoals het Kremlin dat wil, terwijl extreem nationalistische en minder conventionele pro-Poetin-zenders, zoals het uiterst populaire roddelkanaal Baza, het over een ‘oorlog’ hadden.”

U volgt ook het Telegram-kanaal van Zakhar Prilepin, de populaire Russische schrijver wiens auto begin mei werd opgeblazen. Hij overleefde de aanslag.

“Zijn kanaal is interessant omdat hij de ‘oncontroleerbare steun’ aan Poetin vertegenwoordigt. Prilepin is een talentvolle schrijver; een paar van zijn boeken las ik zelfs zeer graag. Hij vocht in 2014 in Loehansk en Donetsk en geeft openlijk toe betrokken te zijn bij oorlogsmisdaden. Hij staat hoog aangeschreven bij veel Russen; ze vinden hem authentiek. Volgens hen heeft hij recht van spreken omdat hij na de annexatie van de Krim ging meevechten en geen lafaard was.”

Op Telegram lijkt er geen controle door de overheid te zijn. Geldt dat ook voor het reguliere internet?

“Nee. Daar heeft de Russische overheid volledige controle over. De algoritmes van populaire zoekmachines zoals Yandex filteren alle zoekresultaten weg die aan de oppositie gelinkt zijn. Op tv zie je als Russische burger continu nonsens voorbijkomen. Vervolgens ga je online en word je naar hetzelfde soort onzin geleid. Dat kan niet anders dan grote invloed hebben op het wereldbeeld van de gewone Russische burger. Ik vind dat redelijk beangstigend.

“Het voorbije jaar zag ik bij zowat al mijn contactpersonen in Rusland de onrust en angst toenemen. Ze vragen zich steeds meer af of Poetin de oorlog in Oekraïne wel onder controle heeft. Exact een jaar geleden geloofden ze nog dat hij heel goed wist waar hij mee bezig was en alle touwtjes stevig in handen had.”

De twijfel groeit?

“Wel over het verdere verloop van de ‘speciale militaire operatie’, maar niet over één van Poetins grondstellingen: dat het Westen op instorten staat. Je vindt die overtuiging terug in de nationale Russische doctrine én in de geschriften en toespraken van de president van de voorbije jaren. Volgens hem staart het Westen zowel moreel, cultureel, spiritueel en politiek in de afgrond. Poetin en naaste adviseurs als Nikolai Patroesjev, ex-KGB’er en secretaris van de Russische Veiligheidsraad, prediken én geloven dat een op instorten staand Westen onberekenbaar en levensgevaarlijk is. De inval in, en verovering van Oekraïne past in hun ambitie om het Westen te versplinteren, waarna de Russische Federatie kan schitteren als regionale grootmacht.”

Dat streven om het Westen door de ‘speciale militaire operatie’ te ‘versplinteren’ blijkt een vergissing van formaat te zijn? De inval smeedde juist innige banden tussen Europa en Amerika.

“Voorlopig wel, maar blijft dat zo? Ik hoop echt dat wij Oekraïne op termijn niet als een baksteen laten vallen, maar zeker ben ik daar niet van.”

Er wordt bij ons graag gespeculeerd over Russen die in opstand zullen komen tegen Poetin. Wishful thinking?

“Ik vrees van wel, al komt er ongetwijfeld ooit een moment waarop het besef groeit dat de oorlog uitzichtloos is. De meerderheid van voorstanders zal dan wegsmelten als sneeuw voor de zon, net zoals de Britten die Blairs invasie in Irak steunden, spoorloos verdwenen lijken. Alleen zullen de Russen dan Poetin niet inruilen voor opposanten zoals Aleksej Navalny, maar voor de antidemocratische nationalisten. In tegenstelling tot Navalny & co zitten zij niet in de gevangenis of in het buitenland. Ze zijn jong en niet gekant tegen het leger, wel tegen de oorlog in Oekraïne omdat die Rusland verzwakt. De voorbije jaren verzamelden ze veel geld via crowdfunding. Ze bouwden hun eigen staat binnen de staat en worden door het regime met rust gelaten. Want ze bezorgen voedsel, uniformen en medicijnen aan de troepen.”

Ze zijn extreemrechts?

“Ze wijzen het label ‘fascist’ of ‘neonazi’ af, al zijn ze radicaal populistisch en autoritair. Als zij de macht overnemen, is dat wellicht een goede zaak voor Oekraïne, maar niet voor Rusland. Want hun ideeën verschillen niet zo veel van die van Vladimir Poetin.”

Jade McGlynn, Russia’s war, Polity, 264 blzn.

Memory makers: the politics of the pas in Putin’s Russia, Bloomsbury, 248 blzn.

Jade McGlynn

Geboren in 1990

Promoveerde tot doctor Russisch aan de Universiteit van Oxford

Woonde, studeerde en werkte van 2009 tot 2015 in Moskou

Doceerde van 2018 tot en met 2022 Russisch aan de Universiteit van Oxford

Is sinds januari 2023 Ruslandonderzoeker aan het Department of War Studies van King’s College London

© Jan Stevens