‘Onze elites laten het op alle manieren afweten’

Op zijn 24^e werd de Tsjechische econoom Tomáš Sedláček adviseur van president Václav Havel. Vandaag geniet hij met zijn eigenzinnige economische analyses in eigen land de status van een rockster. ‘Met de brexit hoorden we de doodsklokken over Europa al luiden. Na president Donald Trump is voor de Europeanen meer dan ooit het moment gekomen om hun rug te rechten.’

 

Tomáš Sedláček werkt als strateeg en opper-macro-econoom voor de grootste Tsjechische bank ČSOB en doceert aan de Karelsuniversiteit in Praag. Met zijn in 2011 verschenen boek De economie van goed en kwaad gooide hij internationaal hoge ogen. Op een moment waarop de bankencrisis volop woedde, las hij de wolven van Wall Street en de Gordon Gekko’s van deze wereld de levieten: greed was not good, en alle pleitbezorgers van de vrije markteconomie hadden dringend nood aan een stevige injectie ethiek. Sedláček ging daarvoor te rade bij de bijbel en filosofen. ‘Een van onze grote problemen is dat veel economen, politici en strategen de 18^e-eeuwse oervader van de economie Adam Smith verkeerd interpreteren’, zegt Tomáš Sedláček. ‘Ze kennen alleen zijn werk The Wealth of Nations, met de beruchte “onzichtbare hand”. Ze zien Smith als pleitbezorger voor egoïsme, want dat zou volstaan om de samenleving in de juiste richting te duwen. Normen en waarden vinden ze overbodig, want de markt zet dankzij die onzichtbare hand toch alles om in algemeen welzijn. In hun interpretatie is er dus met hebzucht niets verkeerd. Alleen hebben ze dat andere grote werk van Smith, The Theory of Moral Sentiments, links laten liggen. In dat boek is niet het “eigenbelang”, maar genegenheid de drijfveer van het menselijk handelen. Dat is heel wat anders dan greed.’

Ik ontmoet Tomáš Sedláček in een hotelbar in Den Haag waar hij later die dag een lezing over ethiek in de economie zal geven. Met zijn wilde rode haar en baard ziet hij er eerder als een deelnemer aan de Schotse Highland-games uit dan als een ietwat saaie topeconoom. Saai is Sedláček allerminst. ‘Weet u wat een van de plagen van onze tijd is?’, vraagt hij uitdagend. ‘Dat mensen te veel foute verwachtingen koesteren. Wacht, ik zal het illustreren met een pen.’ Hij steekt zijn hand in zijn binnenzak, tovert een tandenborstel te voorschijn, kijkt er verbaasd naar en schiet in de lach. ‘Met een tandenborstel lukt het ook. “Hoe kan ik weten of dit een goede tandenborstel is?”, vraag ik nu aan u.’

 

Door hem uit te testen en er uw tanden mee te poetsen.

Tomáš Sedláček: ‘Ok’, antwoord ik dan. ‘Mijn tanden poetst hij goed.’ Het antwoord op mijn vraag was poepsimpel omdat we allebei weten dat een tandenborstel dient om tanden te poetsen. Nu vraag ik u: ‘Functioneert de economie goed of slecht?’ (stilte) Dat weten we niet, want we hebben geen benul waar economie voor dient. Ik zou ook kunnen vragen: ‘Werkt de Europese Unie?’ Ook dat kunnen we niet weten, want we weten niet eens wat de functie van de EU eigenlijk is.

 

Ik kan wel zeggen dat ikzelf goed functioneer in de economie, of dat ikzelf floreer in de EU.

Sedláček: Exact. Zo zal elke burger zijn eigen individuele antwoord hebben op hoe hij functioneert in die EU, terwijl we wel allemaal hetzelfde antwoord zullen geven op de vraag waar onze tandenborstel voor dient. Wie van zijn tandenborstel verwacht dat hij ’s morgens eitjes zal bakken, vertrekt met honger naar het werk en scheldt zich elke ochtend een beroerte. ‘Wat is dat toch met “de elite”, met die slimme eikels die er nog steeds niet in geslaagd zijn om mijn tandenborstel te repareren? Fuck die nitwits: elke keer als ik een ei op die tandenborstel breek, lopen de dooier en het eigeel er gewoon af. Die stomme tandenborstel werkt niet.’ En zo raken steeds meer mensen door hun foute verwachtingen gefrustreerd. Ze zijn vergeten dat de functionaliteit van een object alleen maar beoordeeld kan worden op basis van waar het ding voor dient. De rol van de economie is om ervoor te zorgen dat jijzelf, je vrouw, je kinderen en je vrienden zich niet de hele tijd zorgen hoeven te maken of jullie voldoende eten zullen hebben of een dak boven jullie hoofd. De economie vervult die rol ook voor zeer veel mensen. Maar zorgt de economie voor een ideale work/life-balans? Nope. Geeft de economie zin aan je leven? Nope. Jíj moet voor zin zorgen. Geeft de Europese Unie zin aan je leven? Ik dacht het niet. Zorgt de EU voor de armen en de gepensioneerden? Nope. Jíj moet dat doen. Wij moeten dat allemaal samen invullen, ons belastinggeld herverdelen voor de gepensioneerden en voor onze kinderen zorgen. De economie is daar alleen maar een middel voor. Het is ónze taak om de samenleving in te richten.

 

De grote religieuze en filosofische verhalen zoals u ze in uw boek beschrijft, kunnen ons daarbij helpen?

Sedláček: Ja, want we zijn te hard doorgeslagen in onze postmodernistische twijfel. Zo goed als al onze grote verhalen lijken we te zijn kwijtgeraakt, terwijl we er tijdens onze grote vrijpartij met dat postmodernisme wel heimelijk heimwee naar hadden. De financiële crisis brak die vrijpartij abrupt af, net op het moment dat we ons al die grote verhalen amper nog konden herinneren. We pochten dat we postmodernisten waren, terwijl ons postmodernisme amper kloten aan het lijf had. Ik geloof er niet in dat mensen zonder verhalen kunnen leven. Alleen is er op dit moment zo goed als niemand die nog op een geloofwaardige manier verhalen vertelt. Onze elites laten het op alle vlakken afweten. En met ‘elite’ bedoel ik niet één welbepaalde groep intellectuelen, maar al degenen die in elke sector of beroepsgroep het lichtend voorbeeld zouden moeten zijn. Ook de timmerlui hebben hun elite, net als de smeden, de landbouwers, de journalisten, de economen en de politici.

 

Doordat de elites het laten afweten, hebben de populisten het nu voor het zeggen?

Sedláček: Herinnert u zich Occupy Wall Street van vijf jaar geleden nog? Die linkse beweging beweerde het volk te vertegenwoordigen, maar leidde tot niets. Nu walst er een gigantische contrarevolutionaire beweging over ons heen. De verkiezingsoverwinning van Donald Trump is de ultieme overwinning van de Tea Party, die club waar zowel Amerikaanse als Europese intellectuelen graag de vloer mee aanveegden: ‘Wat een idioten.’ Die ‘idioten’ vieren nu wel hun ‘Tr(i)ump(h)’. Als deze golf de volgende maanden verder over Europa spoelt, kan het wel eens heel gevaarlijk worden. De geschiedenis leert mij: wat in de VS een schram veroorzaakt, vernietigt Europa. Denk maar aan de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. De recente financiële crisis startte ook in de VS en veroorzaakte daar geen burgeroorlog, maar liet er een diepe schram achter. De gevolgen van die crisis zijn voor Europa veel ingrijpender: ze bracht een land als Griekenland tot aan het bankroet en ondermijnt de solidariteit in de Unie. Hebt u de inauguratiespeech van president Trump gehoord? In plaats van de rijken tegenover de armen te zetten, plaatste hij de politici tegenover de niet-politici. Ik vond dat een bijzonder vreemde opdeling.

 

Gaf hij dan niet de politiek terug aan het volk?

Sedláček: Hij is zelf toch ook politicus geworden? Wil dat dan zeggen dat enkel hij de vertegenwoordiger is van het volk? Of wil dat zeggen dat hij het volk zelf is? Met zijn speech begeeft Donald Trump zich op zeer gevaarlijk terrein. Zijn fans waren ongetwijfeld zwaar onder de indruk van de woorden van hun president. Maar als je er even over nadenkt, zei hij eigenlijk dat het Amerikaanse volk geen sikkepit in de pap te brokken had tot vlak voor hij de eed aflegde. Wat nonsens is, want in een democratie vertegenwoordigt élke nieuw verkozen president de wil van het volk. Trump lijkt er niets van begrepen te hebben. Het is niet omdat zijn voorgangers een beleid voerden dat hem niet aanstond, dat ze het volk niet vertegenwoordigden. Nogal wat van die voorgangers boekten trouwens veel indrukwekkender verkiezingsoverwinningen dan mijnheer Trump.

 

President Trump is slecht nieuws voor Europa?

Sedláček: Ja, en het wordt een regelrechte ramp als ook Europese landen voor de bijl zullen gaan voor het trumpisme, waarin politiek hetzelfde is als zakendoen en populisme vermengd wordt met radicaalrechtse retoriek. Dat zal voor de EU het begin van het einde inluiden. Met de brexit hoorden we de doodsklokken al. De uitslag van dat referendum was een mokerslag voor alle weldenkende Europeanen. Nu is meer dan ooit het moment gekomen om onze rug te rechten. Want het zal niet lang meer duren vooraleer de EU het enige blok in de wereld is met een liberale democratie. We kunnen Rusland bezwaarlijk een democratisch toonbeeld noemen en de Verenigde Staten lijken zich ook op te maken om er afscheid van te nemen. Ik hoop dat Europa er nu in zal slagen om voluit te kiezen voor de waarden die aan de oorsprong lagen van het Europese project. ‘Omdat we zo gruwen van het Rusland onder Poetin en de VS onder Trump, houden we vast aan onze democratie.’ Dat hoop ik echt.

 

Volgens eurosceptici zijn de verschillen tussen de Europese lidstaten te groot, waardoor de EU gedoemd is te verdwijnen.

Sedláček: Ik denk niet dat de EU door de verschillen tussen de lidstaten uiteen zal spatten. Reis honderd kilometer zuidwaarts, en je zal mensen ontmoeten die totaal anders tegen de wereld aankijken dan de inwoners van deze stad. Ik durf te wedden dat er tussen de burgers van Den Haag en de inwoners van New York meer verwantschap bestaat dan tussen New Yorkers en boeren uit South-Dakota. Die verschillen hoeven geen probleem te vormen. Uw land België is daar het schoolvoorbeeld van. Vlamingen, Walen en Brusselaars hebben nauwelijks affiniteiten met elkaar en toch slaan jullie elkaar de kop niet in. Verschillen kunnen overbrugd worden en de EU is daar een poging toe. ‘Jarenlang scholden we elkaar verrot, laten we daar nu eindelijk eens mee ophouden. Laten we praten met elkaar en de bureaucratie installeren.’ Jawel, de bureaucratie! Er wordt veel op gesakkerd, vaak terecht, maar toch is het hoog tijd dat we er de positieve kant van inzien. Bureaucratie is een manier om burgers die geen raakpunten met elkaar hebben en niet hetzelfde geloof delen, toch vredevol met elkaar te laten samenleven. Dat is precies het hele Europese project. Als Trump tien jaar geleden aan de macht gekomen was, net voor de financiële crisis, had Europa daar eens smakelijk om gelachen en zich niet al te veel zorgen gemaakt. ‘De Russen zitten in de economische shit en nu worstelen de Amerikanen ook nog eens met een knoert van een identiteitscrisis. Ocharme. Laat ons rustig verder werken aan de Europese integratie en de euro.’ Vandaag worstelen we met de naweeën van die financiële crisis en is de toestand compleet anders. Nu worden wij omsingeld door leiders die roepen: ‘Weg met Europa!’ Dat is heel zorgelijk, maar er is een weg vooruit: die van de tolerantie en de openheid. Onze grenzen sluiten is het domste dat we kunnen doen. Ik word naïef genoemd omdat ik pleit voor openheid en het multiculturalisme omarm. De keuze voor een politicus is vandaag doodsimpel: ofwel ben je een open leider, ofwel een neonationalist en geloof je dat wat in de 19e eeuw ‘werkte’ ook zal werken in 2017. Wat een onzin. Ik ben geen naïeve dromer, het zijn de conservatieven die extreem naïef zijn.

 

In de zomer van 2015 stroomden grote groepen vluchtelingen via de slecht bewaakte buitengrenzen de EU binnen. Was het bewaken en sluiten van die grenzen dan geen daad van zelfbescherming?

Sedláček: Gisteren wandelde ik langs het Nederlandse parlement. Ik zag de ene zwaarbewapende soldaat na de andere. ‘Het lijkt wel oorlog’, dacht ik. ‘En dat voor een handvol idioten die zichzelf opbliezen.’ Zijn we echt bereid om de inrichting van onze maatschappij te laten dicteren door fanatische gekken? In het centrum van uw hoofdstad Brussel staan op dit moment ook zwaarbewapende soldaten op elke straathoek. Ik voorspel u dat lokale politici van het kaliber van Donald Trump daar bij de eerstvolgende verkiezingen hun voordeel mee zullen doen. Politici met Führer-allures warmen zich in de coulissen nu al op om de macht over te nemen.

 

Door militairen in het straatbeeld te laten rondwandelen, delven onze politici hun eigen graf en spreiden ze het bedje van extreemrechtse populisten?

Sedláček: Zo reserveren ze inderdaad alvast hun eigen plek op het kerkhof. Ik leefde altijd in de overtuiging dat er in onze samenleving niet onderhandeld werd met terroristen. In mijn jeugd hadden de terroristen tenminste nog eisen. Meestal belachelijke, maar ze pleegden aanslagen om iets te verkrijgen. De terroristen van vandaag moeten zelfs geen eisen meer stellen, we geven hen hun zin op een dienblaadje: we sluiten de luchthavens, sturen het leger de stad in, controleren de e-mails van de burgers en luisteren telefoongesprekken af. Dat is hetzelfde als autosnelwegen verbieden omdat er mensen op sterven. Wie gelooft dat het mogelijk is om compleet veilig in een complexe samenleving zoals de onze te leven, is dom. Of zetten we bewakingsagenten in elke trein, op elk station, in elk hotel, aan elke bushalte?

 

Moeten we ons dan niet beveiligen tegen de terreur? De aanslagen in Zaventem en Brussel waren bittere werkelijkheid.

Sedláček: Natuurlijk, maar op een realistische wijze. Nu laten we toe dat de terreur ons verandert. Zo maken we de natte droom van elke terrorist waar, want wat wil die? Een geterroriseerde maatschappij vol angst. Het paradoxale is dat onze samenleving nog nooit veiliger geweest is dan vandaag. De kans dat wij het leven zullen laten in een aanslag is zo goed als nul. De kans dat u straks op de terugweg naar huis op de autosnelweg in uw ‘veilige’ auto om het leven komt, is vele malen groter. En toch voeren politici geen campagne om de snelheidslimiet op de autostrades te halveren.

 

Pleit u voor linkse populistische politici als tegenwicht voor figuren als Trump, Geert Wilders of Marine Le Pen?

Sedláček: Nee, want populisme is niets anders dan mensen wijsmaken dat je de problemen in hun plaats zal oplossen. Een echte leider vraagt aan u en aan de rest van de natie om zelf iets te doen. Een echte leider zal ook zeggen: ‘Wees niet bang.’ Onze politici sturen exact de tegengestelde boodschap de wereld in: ‘Sidder en beef en wees zo bang als een wezel.’ Als morgen de terroristen hun bommen ontmantelen en hun zelfmoordgordels aan de wilgen hangen, zullen onze politici hun uiterste best doen om zelf nieuwe vormen van dreiging te verzinnen. Die slogan van Trump, ‘Make America great again!’ is trouwens een interessante Freudiaanse verspreking van de nieuwe president. Want er bestaat geen land dat Amerika heet: Amerika is een continent. Dus als Trump roept: ‘Make America great again!’ heeft hij het over de Verenigde Staten, Canada, Mexico, Cuba, Venezuela en al die andere landen in Latijns-Amerika. (lacht) Het zal Trump veel plezier doen om te horen dat Mexicanen óók Amerikanen zijn. Met zijn verspreking heeft de president helemaal gelijk, want de betrachting moet zijn om het hele continent Amerika groot te maken. Samenwerken is het enige alternatief. Ik hoop dat de episode Trump niet meer zal blijken te zijn dan groeipijnen in de onstuitbare evolutie van een lokale naar een globale samenleving.

 

Misschien zetten we na jaren van globalisering onder impuls van Trump net de omgekeerde weg in naar een lokale economie?

Sedláček: Daar geloof ik niets van. Wij zijn de eerste generatie ooit die langzaam de weg ingezet heeft van lokale dorpen genaamd Tsjechië, België, Nederland, de VS naar een wereldbeschaving. Nu moeten we ook nog op dat globale niveau leren denken. Die evolutie zie je al een tijd weerspiegeld in de geopolitiek: als er iets in Israël gebeurd, heeft dat effect op de rest van de wereld. Je ziet het ook in de economie: een serieus akkefietje op de Japanse markt wordt gevoeld in Brussel. Globalisering is een feit: deal with it. Het enige wat niet geglobaliseerd is, is het politieke beleid. Internet is geglobaliseerd, muziek is geglobaliseerd. Of luistert u enkel naar Belgische rockers? Voedsel is geglobaliseerd: je vindt in deze straat makkelijk tien restaurants met maaltijden van over de hele wereld. Enkel de politiek blijft achter. We moeten nu nadenken over hoe we binnen niet al te afzienbare tijd wereldomvattende referenda over wereldomvattende problemen zullen organiseren. We moeten ook nadenken over hoe we in de toekomst solidariteit willen organiseren. De Belgen betalen sociale bijdragen waar ook andere Belgen mee geholpen worden. We zijn solidair in eigen land. Een kind dat geboren wordt in Europa krijgt gratis gezondheidszorg en onderwijs. Dat is een van die grote Europese waarden die je bijna nergens anders ter wereld vindt. Maar misschien moeten we er eens over nadenken of niet elk kind overal ter wereld recht heeft op gratis onderwijs en gezondheidszorg. Zou het niet kunnen dat we zo heel wat wereldwijde ellende oplossen? Wordt het niet langzaamaan tijd voor een tektonische verandering? We zitten nu middenin de vierde industriële revolutie en nog niet al te veel mensen hebben het door, maar hun smartphone heeft hun leven veel ingrijpender veranderd dan het dreigement van de IS met de sharia.

 

Maar veel mensen die voor Trump of voor de brexit gestemd hebben, voelen zich net slachtoffer van de prachtige geglobaliseerde wereld zoals u die schetst. Ze zijn er werkloos door geworden en hun job is verhuisd naar China. ‘Trump heeft me beloofd dat hij me terug een baan zal bezorgen, dus stem ik voor hem.’

Sedláček: Dat wordt dan een kale reis, want in een vrije markteconomie bestel je geen fabrieken met een vingerknip op de plaats waar jij dat wil. De werkloosheidscijfers in Amerika liggen trouwens niet hoog; qua tewerkstelling oogt de erfenis van Obama zo slecht nog niet. En het zijn ook niet allemaal arme paupers die voor Trump gestemd hebben. Vroeger stemden Amerikanen en Europeanen met economische thema’s in het achterhoofd. Wie een hekel had aan belastingen, koos in Amerika voor de republikeinen en in Europa voor de liberalen. Nu loopt er een diepe kloof tussen mensen die enkel geïnteresseerd zijn in ‘wij eerst’ en mensen die open willen zijn, die de realiteit in de ogen willen zien, die vol goede wil zitten om deze wereld beter te maken en meevoelen met oorlogsvluchtelingen. Wat voor een belachelijke ideologie is dat toch, die ‘ik eerst’-retoriek? Wij zitten hier nu samen koffie te drinken, maar stel dat ik daarnet tegen de ober gezegd had: ‘Ik eerst! Mijn overbuur kan wachten.’ U had toch volkomen terecht uw middelvinger naar me opgestoken?

 

Tomáš Sedláček, De economie van goed en kwaad, Scriptum, 477 blz., 32,50 euro

 

 

© Jan Stevens