Big history

Een paar jaar geleden startte historicus David Christian met de centen van Bill Gates zijn Big History Project. Via breed uitwaaierende, ‘alles omvattende’ lessen geschiedenis wil hij middelbare schoolstudenten de weg wijzen naar de zin van hun bestaan. “Jongeren snakken naar een samenhangend verhaal over het ontstaan van het leven. Op school krijgen ze dat niet te horen.”

 

Op 27 juni 2008 sloeg de toen 52-jarige Bill Gates de deur van zijn kantoor bij Microsoft definitief dicht. Samen met zijn vrouw Melinda ging de rijkste man ter wereld zich voortaan fulltime bezig houden met liefdadigheid. Via de Bill & Melinda Gates Foundation wou het echtpaar wereldwijd nóg guller dollars over door hen goedgekeurde gezondheids-, opvoedings- en ontwikkelingsprojecten gaan strooien. Bill trok na zijn ‘pensionering’ bij Microsoft meteen ook ten strijde tegen een opkomend buikje. Een paar dagen per week trainde hij zich in het zweet in zijn hoogstpersoonlijke fitnesszaal op zijn 6.000 m² grote landgoed aan Lake Washington, Seattle. Tijdens het kilometers afmalen op de loopband, keek hij naar dvd’s van The Great Courses, een reeks waarin gerenommeerde professoren geanimeerde cursussen geven over hun vakgebied. De zelfverklaarde nerd Gates werd zo al sportend niet alleen slanker en gespierder, maar ook nóg slimmer.

Een van die Great Courses-professoren was de Brits-Amerikaans-Australische historicus David Christian. Gates raakte meteen in de ban van Christians enthousiaste uiteenzettingen. Met veel armgebaren nam de professor Russische geschiedenis zijn kijkers mee op een duizelingwekkende reis doorheen de menselijke geschiedenis. Christians dvd-reeks heette Big History, en die titel leek juist gekozen, want hij had het niet over één welbepaald aspect van de geschiedenis, maar begon 13,8 miljard jaar geleden bij het allereerste begin, met de big bang. Vervolgens schetste hij het ontstaan van het heelal en van de planeet aarde, beschreef hij hoe het ontluikende leven evolueerde tot de diersoort mens en vertelde hij in geuren en kleuren hoe de mensheid geworden is tot wat ze nu is.

 

Annales

Geschiedenis leek voor David Christian veel meer te omvatten dan louter de opsomming van data van belangrijke veldslagen. Zo waaierde zijn lezing over de big bang uit in een geschiedenis van de kosmologie. Hij startte zijn verhaal bij het geocentrisme uit de oudheid en de middeleeuwen, toen de aarde beschouwd werd als centrum van het universum, en kwam via revolutionaire geleerden als Copernicus en Galilei tot de theorie van het uitdijende heelal. Als hij het over de vorming van de sterren had, legde hij meteen ook een link met Albert Einstein en met de waterstofbom. In zijn les over de evolutie van het leven, maakte hij een zijuitstap naar leven en werk van de legendarische primatenonderzoeksters Jane Goodall en Dian Fossey. Christian noemde zich een volgeling van de Franse Annales-school, naar het gelijknamige tijdschrift dat in 1929 door de historici Lucien Febvre en Marc Bloch boven de doopvont gehouden werd. Febvre en Bloch waren van oordeel dat hun collega’s met oogkleppen opliepen omdat ze alleen interesse hadden in de avonturen van de elite en van de veroveraars. Zij wilden ook de vergeten en verborgen geschiedenis van de gewone mens voor het voetlicht brengen. Febvre en Bloch verweten hun collega-historici ook navelstaarderij. Alleen door over het muurtje naar andere wetenschappelijke disciplines te kijken, konden volgens hen verbanden ontdekt worden en nieuwe inzichten ontstaan.

Bill Gates beleefde de tijd van zijn leven toen hij al hardlopend naar Big History keek. De vanzelfsprekende manier waarop professor Christian in 48 sessies van telkens een half uur complexe concepten met elkaar verbond, blies Gates bijna van zijn sokken. “De dvd’s waren zo verhelderend”, zou hij daar zes jaar later tegen de New York Times Magazine over zeggen. “Ik dacht meteen: dit moet iedereen zien.”

Midden jaren zeventig gaf Gates zijn computerstudies aan Harvard op. Naar eigen zeggen knapte hij af op de verouderde technologische infrastructuur van de universiteit en op het gebrek aan interactiviteit tussen docenten en studenten. Als student snakte hij ernaar om zelf voluit met technologie te experimenteren. “Ik wou ontdekken hoe de digitale wereld werkte.”

Anno 2008 had de Bill & Melinda Gates Foundation al miljoenen geschonken aan allerlei onderwijsprojecten, waarvan de meeste aansloten bij het officiële overheidsbeleid. Maar er zat nog geen enkel project bij dat ook de verbeelding van studenten prikkelde. Nadat Gates Big History uitgekeken had, belde hij een assistent en vroeg hem een ontmoeting met David Christian te regelen.

 

Geschiedenis van het universum

“Ik ontmoette Bill Gates in een hotel”, herinnert David Christian zich. “Hij was vooral onder de indruk van de manier waarop ik er op mijn dvd-reeks in slaagde alles met elkaar te verbinden. Hij vond mijn concept van big history geknipt voor de middelbare school. Hij stelde voor om online een gratis cursus te bouwen die vrij toegankelijk moest zijn voor leerlingen en leerkrachten. Hij wou dat project zelf financieren. Twee jaar later zijn we bighistoryproject.com beginnen uitbouwen. Vandaag is de site volledig af en wordt hij door honderden scholen gebruikt. Bighistoryproject.com is een compleet interactief handboek voor het vak big history in de middelbare school. Iedereen die zich registreert, mag het materiaal gratis gebruiken. Aan de hand van de website kan elke leerkracht een cursus big history op zijn school beginnen geven.”

Sinds de start van de Bill & Melinda Gates Foundation in 2000 schonk Gates wereldwijd meer dan dertig miljard dollar aan ontwikkelingsorganisaties. Daarvan vloeide een half miljard naar opvoedkundige projecten. Voor het Big History Project toverde hij 10 miljoen dollar uit eigen zak tevoorschijn. “Bill Gates beschouwt ons project als iets heel persoonlijk”, zegt Christian. “Hij gebruikt graag ondernemersjargon en liet me zo laatst weten dat hij zeer tevreden is over onze scaling up. Drie jaar geleden boden vijf scholen in de VS en twee in Australië het vak big history aan. Nu zijn al meer dan driehonderd Amerikaanse en honderd Australische scholen op de big history-boot gesprongen. Op wereldschaal stelt dat misschien niet zo veel voor, maar het laat wel zien dat het project groeit als kool.”

David Christian staat officieel geboekstaafd als de uitvinder van het begrip ‘big history’. “Ik gebruikte als eerste die term in een artikel in 1991”, vertelt hij. “Op dat moment waren er wel al heel wat collega-historici volop aan het experimenteren met verschillende varianten op hetzelfde thema. Het vak ‘big history’ doceren, is niet meer of minder dan de geschiedenis van het universum onderwijzen. Het ultieme doel is: de menselijke geschiedenis binnen een groter kader plaatsen. Het is meteen ook een fantastische manier om aan studenten te wijzen op de verbanden tussen verschillende wetenschappen.”

 

Zoektocht naar zin

Big history is voor Christian veel meer dan het louter overbrengen van kennis. Met het vak wil hij bij de jongeren van vandaag ook een leegte opvullen, want volgens hem is hun hunkering naar zin nog nooit zo groot geweest. “In het verleden hadden alle samenlevingen hun eigen scheppingsverhaal. Zo leerden Europese studenten driehonderd jaar geleden het christelijke genesisverhaal. Die mythische verhalen werkten ‘verbindend’, en gaven meteen ook zin aan het leven op aarde. In onze ‘moderne wereld’ zijn we dat kwijtgeraakt. Nu geven we op school onze leerlingen verhakkelde brokken informatie en laten we hen nooit de eenheid zien die er in al onze wetenschappelijke kennis zit. Ik maak me daar grote zorgen over, want aan onze scholen en universiteiten studeren op dit moment studenten af met een gefragmenteerde visie op de werkelijkheid. Daardoor hebben ze het lastig met het begrijpen van complexe bedreigingen zoals bijvoorbeeld de klimaatverandering.”

Volgens Christian zit het obscurantisme bij jongeren in de lift omdat het onderwijs te veel in hokjes denkt. “Veel jonge mensen snakken naar een samenhangend verhaal over het ontstaan van het heelal en van het leven. Op school krijgen ze dat niet te horen. Chemie is strikt gescheiden van aardrijkskunde, wat dan weer apart staat van geschiedenis, waardoor alles versnipperd is. Dat is een ramp, want jonge mensen zijn net op zoek naar een algemeen, zinvol verhaal. Als de school hen dat niet geeft, zullen ze het wel in een of andere kerk vinden. Dat is ook dé reden waarom het creationisme in de Verenigde Staten bij jongeren zo sterk aan populariteit wint. We kunnen die evolutie alleen een halt toeroepen door op een coherente manier op school wetenschap te onderwijzen en scholieren een zinvol en goed onderbouwd groter verhaal aan te bieden over de wereld waarin zij leven. Big history helpt studenten de werkelijkheid beter te begrijpen en helpt hen ook makkelijker verbanden leggen tussen conventionele cursussen. Door big history zien ze die oude vakken met nieuwe ogen. Big history is er geen bedreiging voor, maar zorgt voor een alles verbindend weefsel.”

Dreigen de details niet verloren te gaan door te focussen op dat ‘grote geheel’? “Elke vorm van kennis heeft nood aan zowel het geheel als aan het detail. Wie zijn eigen land wil leren kennen, moet niet alleen naar zijn eigen straat kijken, maar ook naar plattegronden van de gemeente waarin hij leeft, van de provincie, de regio en vervolgens het hele land. Naast een grote kaart heb je ook detailkaarten nodig. Daarom zal het vak big history nooit in de plaats komen van ‘traditionele’ vormen van onderwijs. Het is er wel een onmisbare aanvulling op.”

 

Wereldburger

Professor Christian heeft iets van een missionaris die de blijde big history-boodschap predikt. “Overal ter wereld geef ik lezingen”, zegt hij. “Niet om zieltjes te winnen, maar uit pure noodzaak. Want vandaag worden we wereldwijd geconfronteerd met enorme uitdagingen zoals de klimaatverandering en de stijgende ongelijkheid. Die fenomenen kunnen mensen alleen goed begrijpen als ze een bredere visie op de wereld hebben. Als je als leraar uitsluitend de geschiedenis van België doceert, zullen je studenten op het einde van de rit niet over de vaardigheden beschikken om globale problemen correct te kunnen inschatten. Na een cursus big history zie je de mensheid als verenigd en niet als hopeloos verdeeld in nationale stammen. Er is maar één verhaal: dat van de mens. We kunnen de grote globale problemen niet land per land aanpakken, ze zijn alleen op te lossen als we er allemaal van doordrongen zijn dat we wereldburgers zijn.”

Zelf ziet Christian zich als het prototype van die wereldburger. “Ik ben geboren in New York. Mijn moeder was een Amerikaanse die het levenslicht zag in Peking, mijn vader had de Engelse nationaliteit. Ik groeide op in Nigeria en werd daar naar Engelse scholen gestuurd, waardoor ik met een Britse tongval spreek. Ik ontmoette mijn vrouw in Canada, zij is van Servisch-Amerikaanse komaf. Ik leef nu in Australië en heb drie paspoorten. Als mensen me vragen: ‘Welke nationaliteit heb je?’, weet ik nooit wat ik daarop moet antwoorden. Ik hou niet van nationalisme; mijn kleurrijke achtergrond helpt me globaal te denken.”

Met zijn big history wil David Christian de wereld veroveren? “Ja, al zal dat traag verlopen en is er nog veel geld voor nodig. Bill Gates heeft ons de centen gegeven om te kunnen opstarten, maar we kunnen niet op hem blijven vertrouwen. We zijn van plan om nu land per land op zoek te gaan naar plaatselijke financiers.”

 

Gidsland Nederland

Het enige land in Europa waar een paar middelbare scholen het vak big history aanbieden, is Nederland. “Van daaruit palmen we langzaam maar zeker de rest van het oude continent in”, voorspelt David Christian. Hij wordt daarbij geholpen door Esther Quaedackers, docent big history aan de universiteit van Amsterdam. “Het vak big history wordt bij ons al twintig jaar op academisch niveau gedoceerd”, zegt ze. “Onze cursussen zijn bij studenten zeer populair. We zijn nu samen met het team van bighistoryproject.com aan het werken aan de introductie van big history op de middelbare scholen. In 2012 startte het Roland Holst College in Hilversum als eerste middelbare school in Europa met het vak. De cursus wordt er onderwezen door twee leraars: een met een natuurwetenschappelijke achtergrond en een met een geschiedenisachtergrond. Ze hebben de oorspronkelijke cursus van David Christian zo aangepast dat hij perfect past in een Nederlandse klas. Vandaag bieden ongeveer 25 Nederlandse middelbare scholen big history aan hun leerlingen aan en er zullen nog volgen, want aan de vele mails die we krijgen, merken we dat de belangstelling bij leerkrachten groot is.”

Steunt het Nederlandse ministerie van Onderwijs het nieuwe vak? Esther Quaedackers: “Big history is nog steeds een grassroots-initiatief, wat wil zeggen dat het aan de basis groeit en dat de overheid er nog niet bij betrokken is. We zijn wel van plan om later dit jaar te overleggen met het ministerie van Onderwijs.”

Zijn er contacten met Belgische universiteiten of scholen over big history? “Nee. Voorlopig is Nederland in Europa de enige pionier.”

Pedagoog Raf Feys is hoofdredacteur van het vakblad Onderwijskrant. Big history lijkt hem een interessante aanvulling op het klassieke geschiedenisonderwijs. “Maar het kan dat nooit vervangen. Over hoe waardevol deze cursus is, durf ik nog geen oordeel vellen, veel hangt af van hoe het inhoudelijk uitgewerkt zal worden. Op het internet zijn vooral enthousiaste reacties op dat Big History Project van Gates en Christian te vinden, al weerklinkt er af en toe ook een kritische noot.”

Een van die kritische stemmen is de Britse geschiedenisleerkracht Katherine Edwards. Twee weken geleden uitte ze haar bezorgdheid over het Big History Project in een opiniestuk in The Guardian. Veel vernieuwends bespeurt Edwards niet in Christians cursus en ze is bang dat de scholen van het Verenigd Koninkrijk die van de VS klakkeloos zullen volgen. Het meest alarmerende vindt ze “dat een door niemand verkozen miljardair met geen enkele historische achtergrond op een ochtend op zijn loopband plots kan beslissen om de opvoeding van duizenden kinderen te gaan verstoren.”

 

© Jan Stevens