“Mohammed is een mythe”

In Het vierde beest gaat Tom Holland op zoek naar de wortels van de islam. Met zijn conclusie dat de door God gezonden profeet Mohammed een even grote mythe is als de godenkinderen Herakles en Romulus, gooit Holland een steen in de islamitische kikkerpoel. “De islam is niet door God op een dienblaadje aan Mohammed aangeboden, maar is schatplichtig aan het jodendom, het christendom en het Perzische zoroastrisme.”

 

“Een paar dagen geleden zat de definitieve versie van mijn documentaire over de islam in de bus”, zegt de Britse historicus Tom Holland terwijl hij het dvd-schijfje in de lade van zijn dvd-speler schuift. “Tijdens het schrijven van Het vierde beest ben ik voor Channel 4 naar het Midden-Oosten gereisd om een film te draaien over hetzelfde thema: hoe is de islam ontstaan?”

Holland drukt op play en op het tv-scherm glijdt het oog van de camera over een prachtig woestijnlandschap. De voice-over is van de schrijver zelf, die met lichte tremolo in zijn stem zijn speurtocht naar de bronnen van het moslimgeloof aankondigt en er meteen ook bij vertelt dat hij tot verrassende conclusies gekomen is. De documentaire start als een spannende detective, met flitsende beelden van de schrijver die in de archieven van de British Library op zoek gaat naar bronnenmateriaal over de profeet Mohammed en snel vaststelt dat er quasi niets te vinden is.

Na tien minuten duwt Tom Holland op stop en wordt het scherm zwart. “Channel 4 was van plan om mijn film deze zomer uit te zenden”, zegt hij. “Maar de kans is reëel dat hij nooit te zien zal zijn, want de bazen maken zich grote zorgen over de mogelijke reacties van radicale moslims. Mijn stelling dat de islam mensenwerk is, spoort immers niet met de traditionele visie.”

De geschreven neerslag van Hollands onderzoek is er wel, alvast toch in het Nederlands, want twee maanden vóór de Engelse publicatie ligt de Nederlandse editie van Het vierde beest in de boekhandel. Voorlopig oogt Holland ontspannen en staan er nog geen bodyguards voor zijn huis in een rustige Londense buitenwijk, al is hij toch een beetje bezorgd. “Soms schrik ik middenin de nacht wakker”, bekent hij. “‘Wat als ik het mis heb?’ denk ik dan. Ik heb niet de pretentie om te stellen dat mijn tekst in marmer gebeiteld is. Ik heb geschreven wat ik denk dat er gebeurd is, en ik aanvaard dat ik misschien fout ben. Ik hoop alleen uit de grond van mijn hart dat niemand zich beledigd zal voelen. De toekomst zal uitwijzen hoe gevaarlijk het is om een boek als dit te schrijven.”

 

Een dinosaurus in de straten van Londen

U begint uw boek met een quote van Salman Rushdie. Is dat het noodlot niet een beetje tarten?

Tom Holland: Ik vind dat Rushdie in zijn Satanische verzen te beledigend was. Als je het als schrijver in je roman hebt over een bordeel waar de prostituees de namen van de vrouwen van de profeet dragen, vraag je om problemen. Natuurlijk had Rushdie het recht om te schrijven wat hij geschreven heeft, en ik verdedig dat recht ook. Maar door zo beledigend uit de hoek te komen, heeft hij zich danig in nesten gewerkt. Ik heb mijn onderzoek naar het ontstaan van de islam niet gevoerd als een devote moslim. Ik ben ervan overtuigd dat de koran het werk van mensen is en ik probeer te verklaren waar de islam in wortelt. Wie kan daar in godsnaam bezwaar tegen hebben?

Ik ben Het vierde beest beginnen schrijven met dezelfde ingesteldheid als bij mijn vorige non-fictieboeken. Die handelden vooral over het ontstaan van het christelijke Europa na het instorten van het West-Romeinse Rijk. Die overgang fascineerde me: hoe lang duurde het afbrokkelen van de Romeinse macht en op welk moment nam het een middeleeuwse vorm aan? Nadat ik West-Europa uitgebreid onder de loep genomen had, lag het voor de hand om te gaan onderzoeken wat er met het Oost-Romeinse Rijk gebeurde. Dus startte ik met het verhaal te vertellen van de opkomst van de islam vanuit het perspectief van de Romeinen. Ik veronderstelde dat er ontzettend veel bronnen over die periode terug te vinden zouden zijn, maar dat viel lelijk tegen. Het was zo teleurstellend dat ik op een bepaald moment vreesde dat ik het hele project zou moeten afblazen. Het uiteindelijke boek is niet alleen totaal anders geworden, de research heeft me ook veel meer tijd gekost. In totaal ben ik er meer dan vijf jaar mee bezig geweest.

 

Hoe komt het dat de oorspronkelijke bronnen zo vertroebeld zijn?

Holland: In de loop der eeuwen zijn er in de koran zoveel lagen over de grondlaag gelegd, dat het bijna onmogelijk is om die oorspronkelijke laag weer boven te spitten. De koran is de meest mysterieuze oude tekst die ik ken. De schriftgeleerden die hun hele leven aan de studie van dat boek gewijd hebben, hebben er zelf geen flauw idee van waar het vandaan komt. Mohammeds volgelingen zien het als zijn openbaringen van God. Veel moslims begrijpen niet alles wat er in staat. Er zijn passages waar ze geen touw kunnen aan vastknopen of woorden die totaal onbegrijpelijk geworden zijn. Er klinken echo’s in door van oude gnostische teksten die in de mist der tijd verdwenen zijn. Zo staan er passages in over de kruisiging van Christus die uit dat soort van teksten stammen, maar niemand weet wat ze daar staan te doen. Het is alsof je op een wandeling door de straten van Londen plots oog in oog zou staan met een dinosaurus. De koranteksten zitten vol gefossiliseerde overblijfselen van veel oudere teksten. Het boek is als een groot meer waarin alle stromen van de oudheid toekomen.

 

U hebt geprobeerd om al die verschillende stromen te traceren?

Holland: Precies. Culturen verschijnen niet zomaar uit het niets. Engelen dalen niet neer uit de hemel om mensen revolutionaire nieuwe inzichten mee te delen. Dat is nochtans wel wat traditionele moslims geloven. Zij zijn ervan overtuigd dat de islam gestart is met God die zich in de woestijn door middel van de engel Gabriël openbaarde aan de analfabeet Mohammed. Voor hen is het belangrijk dat de religie op mythische wijze start in een woestijn en dat Mohammed niet kan lezen of schrijven. Dat geldt trouwens ook voor het christendom: Maria was niet voor niets een maagd. Want het beeld van de goddelijke Jezus zou zwaar besmeurd zijn als zou blijken dat zijn moeder met een minnaar in bed gedoken was. Dat risico konden de priesters niet nemen, daarom moest Maria wel maagd zijn. Als Mohammed geen analfabeet was, maar heel sterk betrokken bij alles wat er in zijn tijd gebeurde, is de kans groot dat zijn openbaringen van menselijke aard zijn en niet van goddelijke. Dus moest de ongeletterde Mohammed diep in de woestijn gedumpt worden en moesten alle linken met de Romeinse of Perzische beschavingen weggepoetst worden.

 

Apocalypse now

In het christendom bestaat al lang de traditie om de bijbel kritisch onder het licht te houden en op zoek te gaan naar de oorsprong van de teksten. Heeft de islam die traditie niet?

Holland: Toen in de negentiende eeuw het deconstrueren van de bijbel en van de christelijke geschiedenis begon, werd de islam met rust gelaten. De westerse geleerden hadden geen emotionele band met die religie en lieten de koran links liggen. Toch begonnen sommigen zich aan het eind van de 19^e eeuw af te vragen of alle uitspraken van Mohammed die na zijn dood in 632 zogezegd mondeling overgeleverd waren en vanaf 800 door Arabische schriftgeleerden als hadith in de soenna waren vastgelegd, werkelijk uit de mond van de profeet kwamen. Van in de jaren zeventig van de vorige eeuw is het onderzoek naar de koranteksten echt van start gegaan. Traditionele islamgeleerden interpreteren ook nu nog de koran en het leven van Mohammed in het licht van de hadith of uitspraken uit de soenna. Maar je kan alleen maar deftig historisch onderzoek voeren als je teksten en mensen plaatst in de context van de wereld waarin ze ontstaan of geboren zijn. Als je te weten wil komen wie koning Arthur echt was, heeft het niet veel zin om dat te doen vanuit het perspectief van Chrétien de Troyes die in de twaalfde eeuw de ridderroman Perceval schreef. Om vast te stellen wie Arthur misschien geweest is, moet je terug naar zijn tijd: naar de context van de 5^e en 6^e eeuw.

 

Het beeld van Mohammed dat u nu heeft, verschilt dus grondig van het beeld dat een hedendaagse moslim van hem heeft?

Holland: Als historicus zou ik niet teveel willen inzetten op het leven van Mohammed zoals het traditioneel geportretteerd wordt. Elke religie die op teksten en wetten gebaseerd is, heeft een bron nodig om ze te rechtvaardigen. Ze kan alleen maar met gezag wetten uitvaardigen als ze die rechtstreeks van God gekregen heeft. De islam heeft dat vanaf de 8^e eeuw gedaan door alle wetten en uitspraken van de soenna toe te wijzen aan Mohammed, ook als ze in werkelijkheid deel uitmaakten van plaatselijke wetgevingen of uit Perzische zoroastrische gewoontes stamden. Moslims geloven dat alles terug te voeren is naar één man: Mohammed. Islamitische geleerden stellen dat de oorspronkelijke, ongerepte islamitische staat gebouwd is in Medina en markeren die oerstaat als de eerste en voornaamste gouden eeuw. Vergeleken daarmee valt volgens hen al de rest in het niet: ze is het model voor alles. Naar mijn bescheiden mening is dat een mythe. Het is gewoonweg onmogelijk dat een beschaving die zo verheven is, zo subtiel, zo gecompliceerd en zo verweven met invloeden van vroegere beschavingen, op een dag door God op een dienblaadje aangeboden wordt aan één man.

 

Welke invloeden van vroegere beschavingen waren dat dan?

Holland: In de tijd van Mohammed bloeiden er talloze religies, waaronder het christendom, het judaïsme en het zoroastrimse. Binnen die godsdiensten waren er ook nog eens ontzettend veel strekkingen. Zo geloofden sommige christenen dat de God uit het Oude Testament niet dezelfde was als die uit het Nieuwe. Sommige Joden geloofden dan weer dat Jezus echt de Messias was. Mohammeds religie was een van de vele. Inspiratie voor zijn uitspraken haalde hij bij veel oudere tradities en ideeën. Zijn denkbeelden sloten nauw aan bij een apocalyptische beweging die door de spanningen tussen het Romeinse en Perzische rijk floreerde. Toen Abd al-Malik, de eerste grote kalief, in 685 aan de macht van het Arabische rijk kwam, moest er orde op zaken worden gesteld. Al-Malik zocht zijn heil bij Mohammed om zijn acties te rechtvaardigen. Mohammed was een Arabier en hij was dood: dat waren twee grote voordelen. Want dat wou zeggen dat Abd al-Malik wetten aan Mohammed kon toewijzen die eigenlijk uit de koker van de kalief zelf ontsproten waren. Alles wat we nu met de orthodoxe islam vereenzelvigen, begint bij Abd al-Malik: de islamarchitectuur, de vijandigheid tegenover beelden en Mohammed als profeet. Tot voor de machtsovername door Al-Malik is op geen enkel document een aanwijzing terug te vinden dat Mohammed een profeet zou zijn. Abd al-Malik gebruikte Mohammed op dezelfde manier als de Romeinse keizer Constantijn in de derde en vierde eeuw het christendom gebruikte. Constantijn had heel goed begrepen dat een almachtige God goed van pas kwam om zelf almachtig te kunnen heersen. De leer van Mohammed kwam Abd al-Malik beter uit dan die van het christendom, want hij kon ze nog kneden en boetseren en aanpassen aan zijn eigen noden.

In de eeuwen die daarop volgden, hebben de schriftgeleerden een systeem van wetten gebouwd die goddelijke macht gekregen hebben omdat ze aan Mohammed worden toegeschreven. Als moslims vandaag iets willen rechtvaardigen, refereren ze nog steeds aan Mohammed. Als er binnen de islam discussie is over de hoofddoek zullen de tegenstanders stellen dat Mohammed een feminist was. De voorstanders zeggen dan weer: ‘Mohammed bedekte zijn vrouwen.’ Het begrip ‘Mohammed’ is zo vaag geworden dat iedereen er om het even wat kan instoppen. Als je de soenna leest, lijkt het wel alsof Mohammed over zowat alles compleet tegengestelde opinies had. Een moslim die graag een glas wijn lust, zal zonder twijfel een hadith vinden die hem zal toelaten ongestoord wijn te drinken.

 

Had de islam politieke macht nodig om groot te worden, of hebben de machthebbers de islam gebruikt om hun macht te vergroten?

Holland: Het werkte langs twee kanten. De Arabieren gebruikten de islam om zichzelf te legitimeren, en de islamleiders gebruikten het Arabische rijk om zichzelf te propageren. Het Midden-Oosten was toen een ongelooflijke gruwelzone, nog veel meer dan het nu is. Het was verwoest door oorlog, honger en ziekte en er waren geen solide structuren meer. De pest had 40% van de bevolking uitgeroeid en er werd een langdurige brute, bloedige oorlog uitgevochten. Daardoor vormde het Midden-Oosten de perfecte voedingsbodem voor de islam. Want net als het christendom was de islam apocalyptisch: net als Jezus ervan overtuigd was dat de eindtijd nabij was, geloofde Mohammed dat ook. God zou het universum opvouwen en in de vuilbak keilen. De God waarover Mohammed het had, was een God die de mensheid met een vingerknip kon vernietigen. Het leek alsof het elke seconde kon gebeuren.

 

Sigmund Freud

De voornaamste kritiek van moslims op uw boek zal vermoedelijk zijn dat u als niet-moslim geen voeling hebt met de finesses van hun geloof.

Holland: Ik begrijp dat het voor veel gelovigen moeilijk zal zijn om het verhaal over Mohammed in de woestijn te herleiden tot wat het is: een mythe. Omdat ik een westerse historicus ben, kan ik de ontstaansgeschiedenis van de islam met grote objectiviteit onderzoeken en beschrijven. Als je als onderzoeker emotioneel te betrokken bent met je onderwerp, komt je objectiviteit onder druk. Ik had veel liever gehad dat de bronnen duidelijker geweest waren, want dan was mijn job simpeler en veiliger geweest. Dan zou dit boek ook minder controversieel zijn. Maar ik kan niet anders dan concluderen dat Mohammed evenveel door God gezonden is als die andere godenkinderen Herakles of Romulus.

 

Net als Jezus?

Holland: (zucht) Ik kan niet ontkennen dat die conclusie tijdens het schrijven van dit boek af en toe door mijn hoofd spookte. Als ik een onderzoek gevoerd zou hebben naar de bronnen van het christendom, was ik waarschijnlijk emotioneel meer betrokken geweest. Ik zou misschien niet voldoende afstand hebben kunnen inbouwen omdat ik opgevoed ben als een christelijke gelovige.

 

Bent dat nog steeds?

Holland: Ik denk dat ik een agnostische christen ben. Wat ik eigenlijk wil zeggen is dat je geen moslim hoeft te zijn om de islam te mogen bestuderen. Je moet toch ook geen Griek zijn om onderzoek te mogen voeren naar het Athene uit de oudheid? Ach, misschien ben ik wel niet helemaal onbevooroordeeld. Ik ben bezeten van de oudheid, waardoor ik waarschijnlijk ook iets te graag wil dat de islam doordrongen is van sporen uit die tijd. Maar ik denk niet dat ik iemand beledig als ik stel dat de islam de erfenis meedraagt van de Perzen en de Romeinen, want dat waren fantastische beschavingen.

 

Bij de passages in uw boek over de instorting van het Romeinse Rijk, kreeg ik af en toe het gevoel dat we in Europa nu in een gelijkaardig tijdsgewricht leven.

Holland: Dat gevoel had ik bij elk boek dat ik over de oudheid geschreven heb. Maar ondanks alle ellende leven we nu in een veel veiliger en gelukkiger tijd; het geweld was toen immens veel groter. Door de oudheid te bestuderen, ben ik pas goed beginnen beseffen hoe diep de wortels van onze moderniteit zitten. Als je een psychoanalyticus raadpleegt, zal hij je ondervragen over je jeugd en niet over wat er gebeurde op je 34e. In dit boek en in al mijn werk zit iets psychoanalytisch: ik kijk naar foute herinneringen en probeer te achterhalen wat er werkelijk achter die foute herinneringen schuilgaat.

 

Eigenlijk bent u de Sigmund Freud van de geschiedschrijving?

Holland: Juist. Alleen steek ik het niet allemaal op seks.

 

Tom Holland, Het vierde beest. Het ontstaan van de islam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 432 blz., 29,95 euro, ISBN: 978-90-253-6908-8

 

© Jan Stevens