Max & Charlotte

Drie jaar lang zaten Charlotte, dochter van de eerste Belgische koning Leopold I, en haar man Maximilian op de keizerlijke troon van Mexico. Wat als een sprookje begon, eindigde als een nachtmerrie. Maximilian werd geëxecuteerd, Charlotte eindigde in eenzaamheid en waanzin. Schrijver Arthur van den Elzen reconstrueerde hun koningsdrama in Mexico.

Van 1864 tot 1867 zwaaide het keizerspaar Maximilian van Habsburg (1832-1867), het jongere broertje van keizer Franz Joseph van Oostenrijk, en Charlotte van Saksen-Coburg (1840-1927), dochter van de Belgische koning Leopold I, de scepter over Mexico. Ruim 340 jaar nadat de Azteekse keizer Montezuma door de Spaanse ontdekkingsreiziger Hernán Cortéz verdreven was, besteeg Maximilian op uitnodiging van de Mexicaanse monarchisten en onder druk van de Franse keizer Napoleon III de keizerlijke troon. Maar het keizerrijk van Maximiliano I de México was geen lang leven beschoren: amper drie jaar nadat hij zijn intrek genomen had in zijn paleis op Chapultepec, de heuvel buiten Mexico-Stad van waar de Azteekse keizers eeuwenlang regeerden, werd hij gevangen genomen door de republikeinen en geëxecuteerd. Keizerin Charlotte keerde terug naar België. Ze zou haar ‘Max’ bijna zestig jaar overleven. Tot aan haar dood waande ze zichzelf keizerin van Mexico. Eenzaam en waanzinnig stierf ze op 19 januari 1927 in het kasteel Bouchout in Meise.

Toen de in Ecuador wonende Nederlandse schrijver Arthur van den Elzen in 1992 een reis door Mexico maakte, hoorde hij verschillende verhalen over ‘een blauwogig, Europees keizerspaar’ dat over het land had geregeerd. Hij raakte gefascineerd door de figuren van Maximilian en Charlotte, en nam zich voor om hun belevenissen ooit te boek te stellen. Nu, bijna twintig jaar later, ligt het stevig gedocumenteerde en van uniek fotomateriaal voorziene ‘Koningsdrama in Mexico’ eindelijk in de boekhandel. “In België is het verhaal van Maximilian en Charlotte zo goed als onbekend”, zegt hij. “In andere landen is er wel vrij veel over hen gepubliceerd. Het gebrek aan Belgische aandacht is vooral terug te voeren tot een mengeling van verdriet en schaamte voor het mislukte Mexicaanse avontuur dat België niets dan ellende heeft opgeleverd. Zelfs nu vind je in België amper nog een spoor van Charlotte terug. In de Sint-Goedelekathedraal in Brussel worden verschillende historische gebeurtenissen herdacht, zoals het huwelijk van de huidige kroonprins Filip en het bezoek van paus Johannes Paulus II, maar er is helemaal niets dat verwijst naar het huwelijk in 1857 tussen Maximilian en Charlotte. In de koninklijke crypte in Laken ligt ze weggestopt in een zijnis, ver weg van haar ouders en haar broers. Ook in het Museum van de Dynastie of in kasteel Bouchout is er niets dat aan haar herinnert, terwijl ze toch keizerin van Mexico was en jullie allereerste prinses.”

Gearrangeerd huwelijk

Toen Maximilian van Habsburg geboren werd, stonden de monarchieën met hun absolutistische vorsten zwaar onder druk. Arthur van den Elzen: “Halverwege de negentiende eeuw beseften de Habsburgers diep in hun hart wel dat de wereld aan het veranderen was. De bloedig onderdrukte liberale Oktoberopstand van 1848 had diepe sporen nagelaten in Wenen. De revolte had keizer Ferdinand tot troonsafstand gedwongen en diens jonge neef Franz Joseph op de troon gebracht. De Habsburgers hoopten zo de grootste crisis te bezweren. Dat lukte tijdelijk, maar uiteindelijk bleek Franz Joseph als keizer veel te conservatief en arrogant. Het Habsburgse nest bood ruimte aan de oudste monarchie van Europa. De keizers waren niet altijd per definitie conservatief, maar ze gedroegen zich wel hooghartig en voelden zich door god gezonden. Hoog boven het volk, uitverkoren, zo had ook prinses Sophie van Beieren haar zonen Franz Joseph en Maximilian klaargestoomd voor het keizerschap. Franz Joseph ging daar helemaal in mee, Maximilian veel minder. Hij was een avonturier. Maximilian voelde zich een buitenbeentje, wat hem een uitstekende relatie opleverde met Keizerin Elisabeth ‘Sisi’, die zich in Wenen ook ‘anders’ voelde. Op politiek vlak waren Franz Joseph en Maximilian uitersten, wat vaak voor aanvaringen zorgde.”

Maximilian distantieerde zich al heel snel in zijn brieven en dagboeken, maar ook in het openbaar, van de keiharde aanpak en repressie door ‘Wenen’ van politieke tegenstanders. Zijn broer Franz Joseph en diens entourage van Weense hardliners hadden het lastig met Maximilians oppositie. Ze vonden dat hij een lesje geleerd moest worden en stuurden hem in maart 1851 ver weg, naar de Italiaanse havenstad Triëst. Van den Elzen: “Maximilian werd luitenant op een van de schepen van de Oostenrijkse marinevloot. Wenen hoopte dat hij daar politiek en militair getraind zou worden, en dat hij zou ontdekken hoe weinig speelruimte de Habsburgse vorsten konden geven aan de welig tierende liberale en nationalistische ideeën. In het begin hielden ze hem buiten de politiek, maar later kreeg hij toch politieke verantwoordelijkheid als gouverneur-generaal van Lombardije-Venetië. De Weense conservatieve machthebbers hoopten dat ze hem zo in het juiste, conservatieve gareel zouden kunnen wurmen, maar ze kregen hem niet onder controle. Uiteindelijk zouden ze hem terugroepen van zijn post.”

Charlotte zag op 7 juni 1840 het levenslicht als vierde kind en enige dochter van het kersverse Belgische koningspaar Leopold I en Louise van Orléans. Ze groeide geïsoleerd op in een niet al te warme omgeving. Arthur van den Elzen: “Leopold voedde zijn kinderen streng op. Er diende hard gestudeerd te worden en er was weinig tijd voor plezier, in tegenstelling tot de jonge Oostenrijkse aartshertogen die van het ene bal naar de andere operavoorstelling fladderden. Charlotte had een warmere relatie met haar moeder, maar zij stierf in 1850. Charlotte was toen pas tien. Na de dood van de koningin verbeterde de verstandhouding tussen Charlotte en haar vader, waarschijnlijk omdat Leopold meer van zijn ideeën in haar terug vond dan bij zijn twee zonen – de oudste stierf een jaar na de geboorte. Hij vertrouwde zijn zoon Leopold voor geen haar en vond zijn andere zoon Filips een luie donder. Charlotte was ernstig, intelligent, afstandelijk, arrogant, ambitieus en streng gelovig.”

Op haar zestiende ontmoette Charlotte de acht jaar oudere Maximilian, op 27 juli 1857 trouwden ze. “Dat huwelijk was ongetwijfeld ‘gearrangeerd’, net als menig ander koninklijk huwelijk in die tijd. In december 1854 had Charlotte’s oudere broer Leopold al eens een bezoek gebracht aan Maximilian. Hij was getrouwd met Maximilians achternicht Marie-Henriëtte. Vermoedelijk maakte Leopold Maximilian attent op zijn toen veertien jaar oude zusje. Het staat vast dat er vanaf die tijd afspraken gemaakt werden tussen het Oostenrijkse en het Belgische koningshuis, maar beide families hebben Maximilian en Charlotte nooit gedwongen om te huwen.”

Leopold I, koning en adviseur

Na hun huwelijk namen Charlotte en Maximilian hun intrek in kasteel Miramar in Triëst. “Miramar was een belangrijk ‘project’ voor Maximilian”, zegt Arthur van den Elzen. “Het was zijn indrukwekkende droomkasteel dat hij vlak aan de Adriatische Zee liet bouwen. Hij was een dromer en een romanticus. Naast reizen, lezen, verzamelen, was het bouwen en inrichten van dat kasteel een van zijn vele avontuurlijke hobby’s. Tot de laatste dagen voor zijn dood was hij met dat ‘project’ bezig. Tegenwoordig is het een van de weinige plekken waar zijn geest voortleeft.”

Het huwelijk van Maximilian, op dat moment gouverneur-generaal van Lombardije-Venetië, en Charlotte leek voor veel Italianen aanvankelijk op een sprookje. “De eerste ontvangst was groots. Het gemor kwam pas later, toen ze zich als ‘koningen’ begonnen gedragen, met hofpersoneel, feestjes en ceremonies. De Italianen waren geen fan van de Oostenrijkse overheersing. In de tijd van de eerste opstanden tegen de ‘absolutistische’ vorsten was Italië een van de vele brandhaarden. Over het hele land vonden er opstanden plaats. Na 1848 werden in de zuidelijke en centrale Italiaanse staten nogal wat vorsten afgezet. In het noorden bleven de Habsburgers met harde hand regeren, maar het was wel duidelijk dat ook zij ooit zouden moeten wijken. De benoeming van de ‘liberale’ Maximilian tot gouverneur-generaal was in dat opzicht een bewuste zet, al hoopte Wenen dat hij zijn liberale koers snel zou verruilen voor een meer conservatieve. De hardliners speculeerden erop dat zijn populariteit het Italiaanse deel van het Habsburgse Rijk zou redden. Tevergeefs. Op 20 april 1859 werd hij van zijn post ontheven en vervangen door een generaal.”

Hoe ‘liberaal’ was Maximilian? “Hij was bereid om te luisteren naar de Italiaanse nationalisten. Wenen sloot zich daar keihard van af, maar hij aanhoorde de wensen van het volk en nam liberale Italiaanse adviseurs in dienst. Hij stelde zelfs voor om de Italiaanse staten los van het Habsburgse ‘moederrijk’ te koppelen, onder zijn bewind weliswaar. Wenen had daar geen oren naar en onderdrukte alle nationalistische sentimenten met harde hand. Maximilian vreesde dat die harde hand averechts zou werken en hij kreeg daarin later ook gelijk. Na zijn afzetting rukte Lombardije zich door een oorlog los van het Habsburgse Rijk.”

Oostenrijk verloor Lombardije; Maximilian concentreerde zich op zijn Charlotte, reizen en Miramar. Van den Elzen: “In de loop der jaren is er veel gespeculeerd over de relatie tussen Maximilian en Charlotte. De meeste historici omschrijven die als slecht, maar die verhalen zijn vaak overdreven. In november 1859 reisde het koppel af voor een trip naar Brazilië. Het weer was erbarmelijk en de zeezieke Charlotte zag uiteindelijk af van die reis. Ze bleef achter op Madeira; later werd daar veel over geroddeld. Maar heel de tijd dat Maximilian in Brazilië verbleef, van december1859 tot februari 1860, wachtte Charlotte in Madeira trouw op haar ‘Max’. Volgens de enen was hun relatie vóór het afreizen van Maximilian al verslechterd. Anderen stellen dat het bij zijn terugkeer fout liep, omdat Maximilian een geslachtsziekte opliep nadat hij in Brazilië een prostituee had bezocht. Dat is mogelijk, maar hard bewijs heb ik daar niet over gevonden. Het is wel juist dat ze zowel in Miramar als in Chapultepec het bed niet deelden, maar dat was in die tijd in die kringen vrij normaal. Het staat ook vast dat Maximilian nogal wat affaires heeft gehad. Ondanks alles, was de verstandhouding tussen beiden niet zo slecht en was er wederzijds respect.”

Vlak voor zijn reis naar Brazilië stelden Mexicaanse monarchisten Maximilian voor om keizer van Mexico te worden. Hij weigerde, maar ging in 1863 onder druk van de Franse keizer Napoleon III toch overstag. Op 28 mei 1864 zette hij voet aan wal in Veracruz. Van den Elzen: “De verbannen Mexicaanse monarchisten waren al jaren op zoek naar een koning; de Franse keizer zocht al jaren een kolonie in Amerika. Napoleon III maakte een deal met de bannelingen en greep in Mexico in, op het moment dat de Noord-Amerikanen verwikkeld waren in een burgeroorlog. De Franse generaal Élie-Frédéric Forey veroverde Mexico-Stad. Napoleon III zag Maximilian als de ideale monarch: hij was katholiek en ‘kneedbaar’. Daarenboven leverde het Frankrijk een betere relatie met Oostenrijk op. Aanvankelijk was Charlotte veel enthousiaster over het Mexicaanse avontuur dan Maximilian; zij was sowieso veel ambitieuzer.”

Het keizerspaar werd niet enthousiast onthaald. “Naarmate ze Mexico-Stad naderden namen de feestelijkheden toe, maar die waren deels georganiseerd. Alleen de Indiaanse bevolking leek te geloven dat de verlossers eindelijk gekomen waren: zij bejubelden het keizerspaar uitbundig. De Franse veroveraars waren wel gelukkig met hun komst, net als de kerk die hoopte dat de kersverse katholieke vorsten haar macht zou herstellen.”

De Belgische koning Leopold I was er als de kippen bij om de keizer en keizerin van Mexico als ‘adviseur’ bij te staan. “Hij was op zoek naar kolonies voor België. Hij had zijn oog ooit al eens laten vallen op Guatemala en er stiekem van gedroomd dat zijn zoon Filips daar de scepter zou zwaaien. Nu was zijn dochter keizerin van Mexico. Leopold stierf in 1865 en heeft het trieste einde van het Mexicaanse avontuur niet meegemaakt. Zijn zoon Leopold II zal pas twintig jaar later de Belgische koloniale droom verwezenlijken door Congo in te lijven. Vanaf de start van het Mexicaanse project zei Leopold I zijn dochter en schoonzoon militaire steun toe. Maar de 1500 soldaten volstonden niet. Ze leden een paar zware nederlagen tegen de troepen van de door de Fransen verdreven liberale president Benito Juárez.”

Hebben Maximilian en Charlotte ook iets verwezenlijkt als keizer en keizerin van Mexico? “In de korte periode waarin Maximilian regeerde, moest hij vooral oorlog blijven voeren tegen de liberalen. Formeel was zijn macht erg groot, al kreeg hij in realiteit van de Fransen niet veel ruimte. Aan de ene kant stoorde hem dat, aan de andere kant vond hij dat eigenlijk niet zo erg. We weten nu dat Charlotte best wel wat in de pap te brokken had. Zij durfde het aan om beslissingen te nemen, terwijl Maximilian vaak bleef tobben en twijfelen. Af en toe vertrok hij op een reis van weken door het land; op die momenten liet hij de scepter aan Charlotte. Op sociaal vlak hebben ze in hun korte regeerperiode geprobeerd om de ziekenzorg, het gevangeniswezen, het onderwijs te hervormen. Maar Maximilian kreeg totaal geen grip op het land. De liberalen bleven zich onder leiding van Juárez verzetten. Nadat de Noord-Amerikanen hun burgeroorlog beëindigd hadden, besloot Napoleon III zich, ondank zijn beloften, zo spoedig mogelijk uit Mexico terug te trekken. Dat betekende de doodssteek voor het Tweede Mexicaanse Keizerrijk. Maximilian en Charlotte hadden daar totaal geen invloed op. Maximilian bleef twijfelen en had periodes dat hij vooral overwoog af te treden. Charlotte vond dat een keizer onwaardig en wilde redden wat er nog te redden was. Ze vertrok begin juli 1866 naar Europa voor hulp en had haar hoop gevestigd op Napoleon III, maar die vertikte het om op zijn beslissing terug te komen. Ze reisde naar Rome en wou op bezoek bij de paus om hem te smeken met Frankrijk te bemiddelen. Zo ver is het niet gekomen: in het Vaticaan stortte ze geestelijk volledig in. Zo was ze meteen ook de allereerste vrouw in de geschiedenis die daar mocht overnachten. Ze wilde er niet meer weg, omdat ze ervan overtuigd was dat haar eigen personeel haar in opdracht van Napoleon III wilde vergiftigen.”

De vergeten prinses van België

Na de terugtrekking van de Fransen uit Mexico, rukten de republikeinen met steun van de Noord-Amerikanen op. Napoleon III drong er bij Maximiliaan op aan Mexico te verlaten, maar hij weigerde. In februari 1867 trok hij zich terug in Santiago de Querétaro waar hij wekenlang werd belegerd. Op 11 mei trachtte hij te vluchten, maar hij werd gevangen genomen en door de republikeinse krijgsraad ter dood veroordeeld. Er kwam een brievencampagne op gang waarin vorsten en vooraanstaande intellectuelen zoals Victor Hugo, president Benito Juárez smeekten om Maximiliaans leven te sparen. Juárez weigerde. Op 19 juni 1867 verscheen de laatste keizer van Mexico voor het vuurpeloton. Van den Elzen: “Heel die tijd verbleef Charlotte in Miramar. Ze werd afgeschermd van al het slechte nieuws. Ze was erg labiel, maar op dat moment verklaarde nog niemand haar officieel voor gek. Eenmaal terug in België ging ze inwonen bij haar broer koning Leopold II in Laken. Leopolds vrouw, koningin Marie-Henriette, ontfermde zich over haar. De eerste tijd leek het er op dat Charlotte zou herstellen, maar na een goed jaar stortte ze weer in, waarschijnlijk door de dood van de negenjarige kroonprins Leopold. Charlotte werd ‘overgeplaatst’ naar het kasteel van Tervuren. Na een brand in 1879 nam ze haar intrek in kasteel Bouchout in Meise, waar ze de rest van haar leven sleet. Slechts zelden verscheen ze in het openbaar. Er is maar weinig bekend over die periode. Dat maakt het niet eenvoudig om een diagnose van haar ziekte te stellen. Haar ‘waanzin’ is alleszins gestart met achtervolgingswaan. Tijdens haar bezoek aan Rome gedroeg ze zich zeer paranoïde. Sommigen omschrijven haar ziekte als manische depressie, anderen als chronische psychose. Ze had zeker nog goede perioden waarin je waarschijnlijk niet al te veel aan haar merkte, maar op andere momenten verviel ze in waanideeën en voelde ze zich opnieuw de keizerin van Mexico. Daarom ook werd ze weggestopt, waardoor ze de geschiedenisboeken inging als ‘de vergeten prinses van België’ en niet als ‘de voormalige keizerin van Mexico’.”

De executie van Maximilian veroorzaakte een schokgolf in heel Europa, vergelijkbaar met de dood van prinses Diana in 1997. “Verschillende historici zien de executie van Maximilian als aanleiding voor de val van Napoleon III in 1870. Het Belgische koningshuis protesteerde hevig tegen de executie. De diplomatieke relatie met Mexico werd verbroken en zou pas weer worden hersteld in 1879. Leopold II was woedend, maar kon zich troosten met de gedachte dat hij, in tegenstelling tot zijn vader, nooit iets had gezien in het Mexicaanse avontuur. Vanaf de dood van Leopold I had hij er ook alles aan gedaan om zich uit dat wespennest terug te trekken. Een schrale troost, want de schade van het Mexicaanse project was enorm. Dat kon Leopold dagelijks merken aan zijn arme zus Charlotte, die steeds weer herviel in de waanzin.”

Arthur van den Elzen, Koningsdrama in Mexico, Aspekt, 566 blz., 24,95 euro. ISBN: 978-90-5911-925-3

 

© Jan Stevens