‘Buitenlanders ontvoeren was voor Noord-Korea een courante praktijk’

Eind jaren zeventig liet de Noord-Koreaanse dictator in wording Kim Jong-il een Zuid-Koreaanse steractrice en –regisseur ontvoeren. Zij moesten voor hem propagandafilms draaien. De Britse filmmaker Paul Fischer reconstrueerde die kidnapping. ‘Kim wou Hollywood naar de kroon steken.’

 

In 1978 was Kim Jong-il, zoon van Eeuwig President Kim Il-sung en vader van de huidige Geweldige Leider Kim Jong-un, minister van Cultuur van de Democratische Volksrepubliek Korea. Het zou nog zestien jaar duren eer hij Opperste Leider van Noord-Korea zou worden en nog 33 jaar eer hij het na zijn dood tot Eeuwig Algemeen Secretaris van de Partij zou schoppen. Bij leven en welzijn was Kim Jong-il 1,58 meter lang en droeg hij plateauzolen die hem twaalf centimeter hielpen groeien. Hij was verslaafd aan luxe en cognac en keek de hele dag naar films. ‘Staatszaken waren aan de jonge Jong-il niet echt besteed’, zegt de Britse filmproducent en schrijver Paul Fischer. In zijn fascinerende boek Een Kim Jong-il productie reconstrueert hij hoe Kim Jong-il in ’78 de Zuid-Koreaanse actrice Choi Eun-hee en regisseur Shin Sang-ok liet ontvoeren. Shin en zijn ex-vrouw Choi stonden bekend als het ‘gouden koppel van de Zuid-Koreaanse cinema’. Met hun ontvoering wou Jong-il de Noord-Koreaanse filmindustrie een boost geven en haar zo tot minstens op het niveau van Hollywood brengen. ‘Een jaar of tien geleden hoorde ik het verhaal over die kidnapping voor het eerst’, zegt Fischer. ‘In 1986 slaagden Shin Sang-ok en Choi Eun-hee erin om tijdens een bezoek aan Wenen te ontsnappen. De Franse filmmaker Pierre Rissient ontfermde zich toen een tijdlang over hen. Hij werkte voor het filmfestival van Cannes en wou hun flink gedeukte reputatie helpen herstellen. Ik ben opgegroeid in Frankrijk en via Rissient pikte ik het verhaal over de ontvoering van die twee op. Ik begon er over te lezen en raakte er snel door geobsedeerd.’

 

Shin stierf in 2006, maar Choi leeft nog. U bent haar gaan opzoeken?

Paul Fischer: Ze is nu 89 en haar gezondheid is erg wankel. Ze wou me graag ontmoeten, maar was heel de tijd zeer defensief. Na haar ontsnapping verkocht ze aan verschillende uitgevers en filmproducenten de rechten van het verhaal van haar kidnapping. Tijdens mijn research kwam ik verschillende documentairemakers op het spoor die allemaal zogezegd ‘exclusief’ de rechten op haar levensverhaal gekocht hadden. Tot ze aan hun film wilden beginnen: toen bleken ook anderen exact dezelfde rechten in hun bezit te hebben. Dat verontruste me, want ik had haar toestemming nodig voor dit boek.

 

Hoe betrouwbaar is Choi Eun-hee? Tot vandaag zijn heel wat Zuid-Koreanen ervan overtuigd dat het Choi en Shins eigen keuze was om over te lopen naar Noord-Korea.

Fischer: Zowat de helft van alle Zuid-Koreanen gelooft dat ze hun ontvoering uit hun duim gezogen hebben. Ik was me daar goed van bewust en had niet veel zin om met een broodje aapverhaal mijn eigen reputatie om zeep te helpen, dus heb ik maandenlang bewijsmateriaal proberen verzamelen om aan te kunnen tonen dat Choi Eun-hee liegt. Ik sprak met zeer veel mensen die geen geloof hechten aan haar verhaal. Vlak na hun ontsnapping schreven Choi en Shin zelf een boek. Die memoires zijn op schrift gezet door een ghostwriter, onder controle en eindredactie van de Zuid-Koreaanse afdeling van de Amerikaanse geheime dienst CIA. Om terug te kunnen keren naar Zuid-Korea moest eerst hun blazoen opgepoetst worden, daarom gingen ze ermee akkoord om een ‘officiële versie’ van hun belevenissen te laten optekenen. Alle feiten in dat boek kloppen, alleen benadrukken beide protagonisten op zowat elke bladzijde hoe hard ze Noord-Korea haten. Choi is in werkelijkheid een sterke, onafhankelijke vrouw; in die autobiografie beantwoordt ze volledig aan het cliché van de voorbeeldige Zuid-Koreaanse huisvrouw die niets anders doet dan wenen en borduren. Tijdens de lectuur van dat boek twijfelde ik meer dan ooit aan hun geloofwaardigheid.

Mijn eerste gesprek met Choi duurde acht uur. Ik probeerde gaten in haar kidnappingsverhaal te schieten, maar dat lukte niet. Zij is eerst ontvoerd. Direct na haar verdwijning sloeg Shin alarm. Hij maakte veel misbaar en verdween later zelf ook, toen hij op zoek was naar haar. Als ze dan toch van plan waren om over te lopen, hadden ze dat toch gewoon samen kunnen doen, zonder al dat gedoe? De eerste vijf jaar van hun verblijf in Noord-Korea draaiden ze geen films. Vooral Shin stelde zich in die periode zeer vijandig tegenover Kim Jong-il op. Als ze vrijwillig waren overgelopen, zouden ze toch meteen films zijn beginnen maken? Maar ik geef toe, ik bleef zelf lang twijfelen, tot ik vlak voor de laatste redactiefase van mijn boek de Zuid-Koreaanse CIA-agent op het spoor kwam die hen na hun ontsnapping moest debriefen. Ik heb hem grondig laten screenen. Hij verzekerde me: ‘Ze vertellen de waarheid. Elk detail is juist.’

 

Kim Jong-il had een privécollectie van 20.000 films, misschien wel de grootste ter wereld. Westerse films waren in Noord-Korea verboden, waar kwam zijn collectie vandaan?

Fischer: Als tiener zat Kim dagen- en nachtenlang in het Centraal Filmdistributiecentrum in de Noord-Koreaanse hoofdstad Pyongyang waar de filmcollectie van de staat lag opgeslagen. Nadat hij alle films verschillende keren had bekeken, verlegde hij zijn interesse naar westerse films. De enige manier om daaraan te geraken, was ze het land binnen smokkelen. Dus creëerde hij zijn eigen illegaal netwerk en doopte het ‘Operatie nr. 100’. Hij gaf staatssecretaris van Buitenlandse Zaken Yi Jong-mok opdracht om een filmpiraterijproject uit te bouwen. Overal ter wereld werden de Noord-Koreaanse ambassades met professionele kopieerapparatuur uitgerust. Het lokaal ambassadepersoneel kreeg opdracht om alle nieuwe films uit bibliotheken en videotheken te ontlenen, van blockbusters uit Hollywood tot softporno. Ze mochten ze zelf niet bekijken, maar moesten er kopieën van maken. Die werden in diplomatieke postzakken naar Pyongyang verstuurd. Daar werden ze eerst door acteurs in het Koreaans nagesynchroniseerd en vervolgens aan Kim Jong-il bezorgd. Hij droomde ervan om de Steven Spielberg van Noord-Korea te worden en bracht veel tijd door op filmsets, druk in de weer met het maken van propagandafilms. Hij zag zichzelf als een begenadigd artiest en organiseerde elk jaar in het stadion van Pyongyang de ‘Massaspelen’ met in ganzenpas marcherende legereenheden, ingewikkelde choreografieën en de zogenaamde ‘mozaïeken’: tienduizenden getrainde burgers die perfect getimed het juiste gekleurde kaartje in de lucht staken.

 

Zijn obsessie met films bracht hem op het idee om Choi en Shin te kidnappen?

Fischer: De Noord-Koreaanse samenleving is zo gesloten als een oester. We weten zo goed als niets over de intenties van de leiders. We kunnen dus alleen maar speculeren over de redenen die Kim Jong-il had om de ontvoering te bevelen van Zuid-Korea’s beroemdste actrice en regisseur. Ik vermoed dat hij wou dat ze films gingen maken die Noord-Korea in het buitenland op de kaart zouden zetten; films waar ook de Japanners, de Europeanen en de Amerikanen konden van houden. Zijn vader Kim Il-sung was opgegroeid bij missionarissen en begreep de wervende kracht van cultus en religie; Kim Jong-il groeide op met films en begreep de wervende kracht van entertainment.

Noord-Korea is allesbehalve een socialistisch land, maar een maffiastaat met een doodarme, geterroriseerde bevolking. De Kims hebben hun decadente leefwijze altijd kunnen financieren met drugshandel en met het drukken van de zogenaamde Supernotes, perfecte vervalsingen van Amerikaanse honderddollarbiljetten. Kim Jong-il bewonderde Shin Sang-ok, want hij was de eerste échte filmmaker die hij in levende lijve ontmoette. Hij voelde ‘artistieke verwantschap’, iets wat je ook ziet bij Italiaanse godfathers die zelf de teksten schrijven van de liedjes die charmezangers op het doopfeest van hun kind komen vertolken.

 

Hoe werd het koppel gekidnapt?

Fischer: In 1978 was Choi Eun-hee de vijftig gepasseerd en zat haar carrière in een dip. Een Chinese filmproducer nodigde haar uit naar Hongkong. Hij bood haar een rol in een film aan en spiegelde haar voor dat ze een andere film kon regisseren. Verschillende Zuid-Koreaanse actrices hadden eerder hetzelfde aanbod gehad: ‘Kom naar een meeting in Hongkong.’ Geen enkele was er op ingegaan. Eun-hee wel. Ze vloog naar Hongkong en ontmoette een man die beweerde een producer te zijn. Hij troonde haar mee naar een villa op het strand voor ‘een vergadering met investeerders’. Daar werd ze gedwongen aan boord te gaan van een bootje dat haar naar een schip bracht met bestemming: Noord-Korea. Ze had nog een goed contact met haar ex-man Shin Sang-ok. Hij maakte zich zorgen toen hij hoorde dat zijn ex nooit uit haar hotel uitgecheckt was en er haar bagage had laten staan. Ook hij vloog naar Hongkong. De lokale politie beschouwde hem snel als verdachte, als de man die zijn ex-vrouw uit de weg had geruimd. Tot ook hij op een dag spoorloos verdween. Zijn paspoort was bijna vervallen en iemand bood aan hem te helpen. ‘Een vriend op het strand zal je vertellen wat je moet doen.’ Ze sleurden hem een bootje in en meteen daarna werd ook hij ‘verscheept’ naar Pyongyang. Ontvoering van buitenlanders was voor Noord-Korea decennialang een courante praktijk. Sinds de start van de Democratische Volksrepubliek Korea in 1948 zijn honderden mensen gekidnapt. Choi en Shin werden doelbewust ontvoerd, terwijl de meeste anderen zomaar van straat geplukt werden.

 

Waarom?

Fischer: Vaak om de identiteit van iemand te kunnen inpikken. Agenten van de Noord-Koreaanse geheime politie ontvoerden lukraak een Japanner, namen zijn paspoort af, staken hem in een strafkamp of vermoordden hem. Een geheim agent gebruikte vervolgens die nieuwe identiteit om een moordaanslag in het buitenland te plegen. Er zijn ook ontvoeringen bekend van Japanse meisjes die aan Chinese soldaten geschonken werden voor ‘bewezen diensten’. Op 30 juli 1977 ondernamen ze al eens een poging om een Zuid-Koreaanse actrice te ontvoeren: Yoon Jung-hee en haar man, de pianist Paik Kun-woo, konden in het Joegoslavische Zagreb ternauwernood ontsnappen. Ook voor hen was een val opgezet. Die kidnappoging is uitvoerig gedocumenteerd en beschreven in documenten van de Joegoslavische geheime dienst die bijna dertig jaar later openbaar zijn gemaakt.

 

Choi en Shin reisden tijdens hun ontvoering verschillende keren voor Noord-Korea naar internationale filmfestivals. Ze leken het spel van Kim Jong-il toch gewoon mee te spelen?

Fischer: In de ogen van veel Zuid-Koreanen maakten ze zich zo erg verdacht. In de periode van hun ontvoering reisden ze onder andere naar Berlijn en Londen. Choi zegt dat ze geen keuze hadden: ‘Ze hadden ons paspoort en we werden continu omringd door acht gewapende lijfwachten.’ De eerste jaren van zijn kidnapping zat Shin in een heropvoedingskamp waar hij gemarteld werd. Er waren momenten waarop Choi wou vluchten. Volgens haar zag Shin dat niet zitten; hij was doodsbang dat hij terug in dat kamp terecht zou komen.

 

Tijdens hun ontvoering hertrouwden ze op bevel van Kim Jong-il?

Fischer: De eerste vijf jaar van hun ontvoering was zij gehuisvest in een villa; Shin probeerde te ontsnappen en belandde daardoor vier jaar lang in het kamp. Uiteindelijk gingen ze door de knieën en beloofden ze Kim Jong-il dat ze alles zouden doen wat hij van hen verlangde. Hij besliste vervolgens dat het koppel moest hertrouwen. Ze gaven elkaar opnieuw het ja-woord op een van hun officiële reizen als Noord-Koreaans filmkoppel, in een kerk in Boedapest. Indertijd waren ze gescheiden omdat hij haar had bedrogen. Omwille van hun vier kinderen waren ze met elkaar blijven praten. De kidnapping bracht hen terug bij elkaar. Ik heb Choi gevraagd of ze ook zonder die ontvoering zouden hertrouwd zijn. Haar antwoord was: ‘Nee.’

 

Wat voor leven leidden ze na hun ‘capitulatie’?

Fischer: Van dan af leefden ze zoals de Noord-Koreaanse apparatsjiks: in luxe. Ze konden niet gaan of staan waar ze wilden, maar mochten wel films maken en kregen daar ook alle middelen voor. Tot aan zijn dood in 2006 sprak Shin over die tijd als de beste jaren van zijn leven. Hij vond Kim Jong-il zijn allerbeste producer ooit, want de dictator stelde nooit vragen en liet de geldkraan lopen. Shin genoot absolute artistieke vrijheid. Als hij voor een film een trein wou opblazen, werd die trein hem op eenvoudig verzoek meteen geleverd. Choi wou dan weer liefst zo snel mogelijk ontsnappen, terug naar haar kinderen. Voor de Noord-Koreanen waren ze de grootste beroemdheden ooit. Massaal veel mensen kwamen kijken als ze ergens een film aan het opnemen waren.

Het duurde een hele tijd voor in Zuid-Korea bekend raakte dat Choi en Shin in Noord-Korea waren. Het koppel stal een bandopnemertje en maakte heimelijk opnames van gesprekken met Kim Jong-il. Een aantal van die bandjes konden ze naar Zuid-Korea smokkelen. Voor de Zuid-Koreaanse regering volstond dat als bewijsmateriaal om hen ook officieel als gekidnapt te beschouwen. Al geloofden ze dat niet echt en beschouwden ze die tapes als opgezet spel. Shin en Choi zagen er gezond en gelukkig uit. Ze droegen dure kleren en liepen op filmfestivals met een stralende lach rond.

 

Hun ontsnapping in 1986 was voor Kim Jong-il een schok?

Fischer: Ongetwijfeld. Kim was zeer in zijn nopjes met de films die ze maakten; over hun bombastische monster- en actiefilm Pulgasari uit 1985 was hij razend enthousiast. Hij droomde van een grote internationale filmsamenwerking en stuurde Shin en Choi in ’86 naar Wenen om er Pulgasari te tonen aan Europese producers. Ze zouden er ook in een restaurant een interview geven aan de Japanse journalist Akira Enoki. Shin kende Enoki van vroeger. Vlak voor ze naar dat interview vertrokken, lukte het Shin om met Enoki te bellen. Hij vroeg hem om voor het restaurant in een taxi te wachten. Shin en Choi konden hun lijfwachten ervan overtuigen om deze keer niet bij het interview aanwezig te zijn. Normaal gezien bleven ze altijd in hun buurt; ze sliepen zelfs in hun suite. Shin zei: ‘Enoki is een slimme journalist; hij heeft meteen door dat jullie ons bewaken. Hij zal in zijn artikel schrijven dat we gekidnapt zijn en zo het blazoen van Noord-Korea besmeuren. Blijf in de auto zitten. Wij zullen hem vertellen hoe vrij en blij we zijn, en hij zal ons geloven.’ De lijfwachten bewaakten hen al een paar jaar en vertrouwden hen. ‘Ok, doe maar.’ Aan het restaurant sprongen Shin en Choi de taxi in. Net als in de film volgde er een wilde achtervolging door het centrum van Wenen, tot bij de Amerikaanse ambassade. Daar vroeg het koppel asiel aan. De Amerikanen brachten hen eerst naar Duitsland en daarna naar de VS. Voor de CIA waren ze een interessante bron van informatie over het Kim-regime en over de algemene toestand in Noord-Korea.

 

Wat voor herinneringen heeft Choi Eun-hee nu nog aan haar tijd in Noord-Korea?

Fischer: Ze beweert dat ze er doodongelukkig was. ‘Ik miste mijn kinderen.’ Ik vroeg haar: ‘Maar het leek toch alsof je al die films met hart en ziel maakte?’ ‘Ik was aan het acteren; ik deed alsof’, antwoordde ze. Als je in haar bijzijn de naam van Kim uitspreekt, wordt ze boos. Ze is ondertussen ultrakatholiek. Ze zegt nu: ‘Kim Jong-il had waarschijnlijk zijn redenen om ons te ontvoeren, ik vergeef hem daarvoor, maar ik haat hem uit de grond van mijn hart.’ Als Shin nog geleefd had, had ik zonder twijfel een compleet ander verhaal gehoord. Toen het koppel in de jaren negentig in Californië woonde, stond er een foto van hem met Kim Jong-il prominent op zijn bureau. (lacht) Hij vertelde toen aan iedereen die het horen wou dat hij de films die hij in Noord-Korea gemaakt had als zijn meesterwerken beschouwde.

 

Hebt u zelf Noord-Korea bezocht?

Fischer: Ja, al heb ik daar eerst lang over getwijfeld. Want ze tonen je alleen maar wat ze je willen laten zien. Een reis in Noord-Korea is als een bezoek aan een gevangenis waar je rondgeleid wordt door de gevangenen die doen alsof ze in het paradijs leven. In mijn reisaanvraag schreef ik dat ik een filmmaker ben, geïnteresseerd in het opzetten van een coproductie met de Noord-Koreaanse filmindustrie. Een Britse filmmaker die met hen wou samenwerken: dat klonk hen als muziek in de oren. Ze toonden me alles wat in Noord-Korea met film te maken heeft.

Ik had twee gidsen, zodat ze niet alleen mij maar ook elkaar konden controleren. Mijn hotel lag op een eiland, van zodra alle gidsen verdwenen waren, sloten de bruggen en lag het complex geïsoleerd van de rest van de wereld. Op een avond maakte ik aanstalten om alleen naar buiten te gaan. Ik werd meteen omsingeld door het hotelpersoneel.

Pyongyang leek wel een kloon van Walt Disney World waar ik een tijd als student gewerkt heb: ook daar was alles fake, zag iedereen er dodelijk vermoeid uit en klonk er een hele dag irritante muziek door verborgen luidsprekers.

 

Paul Fischer, Een Kim Jong-il productie, Nieuw Amsterdam, 400 blz., 24,99 euro

 

© Jan Stevens