‘Het zou best kunnen dat de wraakzuchtige weduwe Yulia Navalnaja uitgroeit tot Vladimir Poetins grootste nachtmerrie’

Op 16 februari werd Vladimir Poetins grootste opposant Aleksej Navalny vakkundig uit de weg geruimd in strafkamp ‘Poolwolf’ in het noordwesten van Siberië. Poetin-opposant en activiste Natalia Arno zag in 1976 het levenslicht in het zuidoosten van datzelfde Siberië, aan het Baikalmeer. In december 2012 vluchtte ze na bedreigingen weg uit Rusland. Vanuit Washington DC leidt ze de NGO Free Russia Foundation, waarmee ze in Amerika en Europa de belangen verdedigt van de Russische oppositie in ballingschap. In mei vorig jaar overleefde ze ternauwernood een aanslag met een spuitbus vol zenuwgas.

NATALIA ARNO: “De moord op Navalny komt als een totale verrassing. Niemand van de Russische oppositie in ballingschap geloofde dat Poetin vlak voor de nepverkiezingen zijn grootste politieke vijand zou laten afmaken. We dachten dat het regime zich koest ging houden om zich volop te concentreren op het verkiezingscircus. Pas na 17 maart verwachtten we een stevige opstoot van de repressie, met misschien dan ook die ultieme afrekening met ‘vijand van de staat nummer 1’ Aleksej Navalny.”

Uw inschatting was fout.

ARNO: “Ik vermoed dat de entourage van Poetin erg geïrriteerd raakte door de honderdduizenden handtekeningen die Boris Nadjezjdin verzamelde om aan de presidentsverkiezingen te kunnen deelnemen. De Russische Kiescommissie keurde die handtekeningen niet voor niets af. Nadjezjdins naam zal niet op de stembiljetten staan.”

Is die Boris Nadjezjdin een echte opposant van Poetin?

ARNO: “Hij is een marionet. Ik ken Boris al heel lang. Begrijp me niet verkeerd, diep vanbinnen is hij een liberaal. Maar tezelfdertijd is hij een bange wezel. Ook al leverde hij in de aanloop naar de presidentsverkiezingen kritiek op de oorlog in Oekraïne, in werkelijkheid is hij zeer loyaal aan de maffiabaas in het Kremlin. Zijn retoriek over Oekraïne is windowdressing, want de annexatie van de Krim in 2014 juichte hij toe. Nadjezjdin diende als bliksemafleider, als verzamelaar van het protest in de samenleving.

“Vladimir Poetin is omringd door ja-knikkers en verloor alle voeling met zijn onderdanen. De dictator weet niet meer wat er écht leeft. Ooit was het anders: in zijn beginjaren werden er nog polls georganiseerd om de stemming te meten. Ik denk dat hij erg geschrokken is van de hoeveelheid handtekeningen die Boris Nadjezjdin verzamelde. Poetin wou het risico niet lopen dat zijn marionet goed zou scoren, dus werd ‘plan Boris’ snel weer afgevoerd. Ik vrees dat de succesvolle handtekeningencampagne meteen ook het doodvonnis voor Aleksej Navalny betekende.”

De moord op Navalny boezemt u geen angst in?

ARNO: “Ik ontmoette Aleksej voor het eerst in 2004 en we werden vrienden. Ik zag hem politiek evolueren naar een ernstige democratische uitdager van het regime. Zijn dood is een verschrikkelijke slag voor mij. De moord op Aleksej komt even hard binnen als de dodelijke aanslag op 27 februari 2015, toen Boris Nemtsov, die andere politieke bloedbroeder, in koelen bloede neergekogeld werd voor het Kremlin in Moskou. De daders waren Tsjetsjenen, de opdrachtgever achter de schermen was Vladimir Poetin.

“Toen op 16 februari dat bericht begon rond te zoemen dat Aleksej Navalny dood was, kon ik het eerst niet geloven. Ik klampte me vast aan de gedachte: dit is nepnieuws, geproduceerd door het Russische regime. Toen duidelijk werd dat ze hem wel degelijk vermoord hadden, werd ik uitzinnig van woede. Ik was nog nooit zo gemotiveerd als nu om Vladimir Poetin te bestrijden.

“De moord op Aleksej is een uiting van de ultieme zwakheid van het Kremlin. Poetin maakte van Aleksej een martelaar. Hij is nu voor altijd veel groter dan hij levend ooit was. Zijn ideeën krijgen ze nooit meer kapot. Je kunt een mens maar één keer vermoorden.”

Navalny’s begrafenis was wellicht een afknapper voor president Poetin? Er stonden duizenden mensen aan te schuiven voor een laatste groet.

ARNO: “Zeker. Zoveel gewone Russen zijn diep geraakt door die kille moord, niet alleen in Moskou, maar over het hele land. De golf van verontwaardiging is immens. De extreme wreedheid van het regime lijkt eindelijk velen te hebben wakker geschud.

“Yulia Navalnaja is nu het best geplaatst om in de voetsporen van haar man te treden. Zij koesterde geen politieke ambities, maar heeft hem altijd gesteund. De hele wereld kon dat zien. Zij stond altijd aan de zijde van Aleksej: toen hij bedreigd werd, vergiftigd werd, in coma lag en gearresteerd werd. Yulia lijkt sterk en onverzettelijk. Het zou best kunnen dat de wraakzuchtige weduwe uitgroeit tot de grootste nachtmerrie van Vladimir Poetin.”

Bijna één jaar geleden, op 2 mei 2023, probeerde de Russische geheime dienst ook u in een hotel in de oude binnenstad van Praag te vermoorden.

ARNO: “Ja, met een zenuwgas. Ik dacht eerst dat het novitsjok was, maar laboratoriumonderzoek wees uit dat het om een gloednieuwe variant gaat. Wat er meteen ook op wijst dat zowel de militaire inlichtingendienst GRU als de FSB bezig zijn met het ontwikkelen van nieuwe chemische en biologische massavernietigingswapens. Dat was trouwens niet de eerste keer dat ze me fysiek probeerden uit te schakelen.

“Mijn symptomen waren anders dan die van Aleksej Navalny in 2020, of die van mijn vriend de Brits-Russische journalist Vladimir Kara-Murza. Hij zit sinds april 2022 in een Russische gevangenis omdat hij Poetin & co een ‘regime van moordenaars’ had genoemd. Vladimir werd in 2015 en 2017 vergiftigd met novitsjok. We lijden nu allebei aan polyneuropathie, een spierziekte met pijnlijke en tintelende zenuwen in armen, rug, aangezicht en benen. De ziekte is niet te behandelen of genezen, maar kan enkel met medicijnen min of meer onderdrukt worden. Vladimir Kara-Murza wordt in zijn isolatiecel niet behandeld en ziet verschrikkelijk af. Zelfs met medicijnen is het lastig om de zenuwpijn onder controle te houden. Ik denk vaak aan Vladimir, want zijn lijden is vreselijk.”

Wat gebeurde er precies in uw hotelkamer, die tweede mei van vorig jaar?

ARNO: “Ik was de avond ervoor in Praag aangekomen, waar verschillende gesprekken gepland stonden met sympathisanten en geïnteresseerden in de Russische oppositie in ballingschap. Na een dag vergaderen wandelde ik naar mijn kamer om makkelijke jeans aan te trekken, want het plan was om met een paar collega’s een stapje in de wereld te zetten. Ik liep door de gang en zag dat de deur van mijn kamer op een kier stond. Ik schrok en dacht: ‘Wellicht zit er een lokale FSB-agent op me te wachten die me zal proberen te rekruteren.”

Dat klinkt als een redelijk geschifte gedachte.

ARNO: “Ik weet het, maar af en toe gebeurt het ook écht dat een Russische spion me vraagt om over te lopen. (lacht) Ik duwde de deur voorzichtig verder open; er was niemand. Ik ging meteen op zoek naar afluisterapparatuur, keerde mijn koffer binnenstebuiten en dook onder de tafel, maar vond niets. Rond het bed rook ik alleen een vreselijk penetrante en irritante zoete bloemengeur, alsof iemand goedkoop parfum had rond gespoten. Mijn eerste gedachte: het kamermeisje was hier en vergat de deur te sluiten. Alleen was mijn bed niet opgemaakt. En in de badkamer rook ik helemaal niets.”

Iemand had een spuitbus ‘parfum’ rond uw bed leeggespoten?

ARNO: “Zoiets. Ik opende het raam om de kamer te verluchten en dacht: ‘Er is niets verdwenen, er hangen geen microfoontjes of camera’s. Het zal wel vals alarm zijn.’ Ik trok mijn jeans aan, sloot de deur zeer zorgvuldig en zocht mijn collega’s op.

“Ik reis voortdurend, van ons hoofdkwartier in Washington naar onze lokale kantoren in de hoofdsteden van Oekraïne, Georgië, Litouwen, Estland, Berlijn en België. Het gevolg is dat ik met slaapstoornissen worstel. Die nacht lag ik opnieuw te woelen in bed. Om de tijd te verdrijven, keek ik naar wat filmpjes op Youtube. Ik viel in slaap, maar een paar uur later werd ik wakker met vreselijke pijn in mijn mond. Een branderig gevoel dat steeds ondraaglijker werd. Ik ben niet kleinzerig, maar die pijn overtrof alles wat ik ooit meemaakte, inclusief de bevalling van mijn zoon. Ik belde al mijn afspraken af en boekte de eerstvolgende vlucht naar Washington DC.”

Die werd een verschrikking?

ARNO: “Een marteling. In de luchthaven in Praag kon ik tijdens het inchecken amper op mijn benen blijven staan. Ik duizelde, mijn zicht was troebel en wazig en het was alsof mijn mond vol steengruis zat. Tijdens de vlucht begon ik te hallucineren. Daarna verdween alle gevoel uit mijn handen en benen. Vervolgens werd ik overspoeld door pijn. Elke plek op mijn lichaam deed zeer. Vanbuiten en vanbinnen. Mijn oren, ogen, borst, maag, longen… Alleen de pijn in mijn mond was weg.

“Het vliegtuig landde in Washington en ik stuurde een sms naar mijn collega’s. Eén van hen antwoordde: ‘Jouw symptomen lijken verdacht veel op die van de in Berlijn verblijvende onafhankelijke Russische journalisten Elena Kostyuchenko en Irina Babloyan.’ In het najaar van 2022 overleefden zij allebei ternauwernood een vergiftiging met zenuwgas.”

U hebt geluk gehad dat ook u de aanslag overleefde?

ARNO: “Misschien is dat net de bedoeling en maken ze zo afschrikwekkende voorbeelden van ons, zodat andere in het buitenland verblijvende Russische tegenstanders van Poetin weten: ‘Hou je mond of crepeer.’

“In de zomer van 2021 was ik te gast op een evenement in de Litouwse hoofdstad Vilnius. Op een bepaald moment raakte ik overweldigd door diezelfde vieze zoete bloemengeur. Niet veel later werd ik ziek met hevige koorts en uitslag over mijn hele lichaam. De symptomen waren bijlange niet zo erg als in Praag en ik maakte de link toen niet met zenuwgas. Nu denk ik dat ze in Vilnius een eerste poging waagden.

“Mijn vergiftiging vorig jaar veroorzaakte nogal wat opschudding bij de Amerikaanse overheid. In Washington werd ik meteen gehospitaliseerd. Uit de onderzoeken bleek dus dat ze een nieuw zenuwgas op mij hadden getest. De precieze samenstelling wordt tot vandaag onderzocht.

“In augustus kreeg ik dan de diagnose van polyneuropathie. De dokter adviseerde me om stress zoveel mogelijk te vermijden. Maar mijn strijd voor een vrij democratisch Rusland laat dat niet toe.”

U bindt niet in na die gifaanval?

ARNO: “Integendeel. Mijn Free Russia Foundation werd in 2019 als één van de eerste grote NGO’s op Poetins zwarte ‘ongewenste elementen’-lijst gezet. Sindsdien proberen ze ons te vernietigen, waarbij ze geen enkele methode schuwen. I won’t back down.”

Uw NGO wordt gedeeltelijk gefinancierd door de Amerikaanse overheid.

ARNO: “Ik ben daar altijd heel transparant over geweest. Van 2004 tot 2012 werkte ik in Rusland voor het International Republican Institute (IRI), waarvan de meeste jaren als directeur. In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden, is IRI niet verbonden aan de Amerikaanse Republikeinse Partij, maar een onafhankelijke NGO die opkomt voor mensenrechten en democratie. Een kwarteeuw lang was wijlen John McCain voorzitter van IRI. Ook al was hij senator voor de Republikeinse Partij, toch stelde hij zich zeer onafhankelijk op. Zoals u wel weet, had hij allesbehalve een goede verstandhouding met politici als Donald Trump. Bij leven en welzijn maakte McCain er een sport van om op het toenmalige Twitter de spot te drijven met Vladimir Poetin. Die reageerde toen trouwens ook vaak wrokkig en boos. (lacht)

“Mijn kantoor was in Moskou en ik raakte er snel aan gewend dat ik voortdurend in de gaten gehouden werd door agenten van de FSB of GRU.”

U pikte ze er zo uit?

ARNO: “Natuurlijk.”

We zitten nu in een Brussels koffiehuis in de schaduw van het Europees Parlement. Als er een Russische spion binnenstapt, ziet u dat meteen?

ARNO: “Dat durf ik niet zomaar te beamen, maar in die tijd zag ik dat wel meteen. (lacht) Soms was het alsof ze betrapt wilden worden; soms kreeg ik ze per ongeluk in de gaten. Vaak was het schaduwen een vorm van intimidatie: ze wilden me laten zien dat ze me controleerden en dat ze de macht over me hadden.

“Al mijn mails werden gelezen en mijn telefoon werd afgetapt. Continu liep of reed er iemand achter me aan. Verschillende keren werd ik in een auto gesleurd, om een paar straten verder weer gedumpt te worden. Dat overkwam me zelfs op de stoep voor de Amerikaanse ambassade in het centrum van Moskou. Een paar potige FSB’ers stapten met veel misbaar op me af en sleurden me mee. ‘We kennen de kleur van je ondergoed’, sisten ze. ‘Er hangen camera’s in je badkamer.’

“In december 2012 kreeg ik bezoek van twee FSB-agenten met hun pistolen in de aanslag: ‘U krijgt welgeteld 48 uur om Rusland te verlaten. Als u blijft, sluiten we u op voor minstens 20 jaar.’ Dat was een gevolg van Vladimir Poetins eerder dat jaar van kracht geworden ‘wet op buitenlandse agenten’, die het werk van buitenlandse NGO’s in Rusland definitief onmogelijk maakte.”

U pakte uw koffers en vertrok naar Litouwen?

ARNO: “Ik geloofde eerst dat ik eindelijk van de Russische geheime dienst verlost zou zijn. Maar dat geloof kreeg snel een deuk, want de FSB en de GRU hebben agenten over het hele westen. Oók hier in Brussel met het hoofdkwartier van de NAVO en de Europese instellingen. Premier Alexander De Croo zei onlangs nog dat België de voorbije maanden tientallen zogenaamde Russische diplomaten heeft uitgewezen. Dat is slechts het topje van de ijsberg.

“Van Littouwen reisde ik later door naar Polen en bij elke stap die ik zette, werd ik gevolgd.”

U was niet paranoïde aan het worden?

ARNO: “Helemaal niet. De geheim agenten in Litouwen waren officieel in dienst van een grote Wit-Russische NGO. In werkelijkheid is die organisatie een dekmantel voor de Wit-Russische FSB. De dictator van Wit-Rusland Aleksander Loekasjenko werkt nauw samen met die andere dictator, Vladimir Poetin.

“Soms waren de achtervolgingen best grappig. Er liep dan een hele tijd zo’n ‘onopvallend’ bonkige Wit-Rus achter ons die op een bepaald moment even ‘onopvallend’ afgelost werd door een Russische FSB’er met een overvolle duty free-tas uit de luchthaven van Moskou in zijn hand. (lacht)

“Ik voelde me bedreigd in de straten van Vilnius en zocht contact met het Litouwse ministerie van Binnenlandse Zaken. Zij zijn zich erg bewust van het Russische gevaar en namen meteen maatregelen. Ik kreeg beveiliging en er werden flink wat ‘diplomaten’ uitgewezen. Begin 2014 ruilde ik Europa in voor de VS, waar ik toen mijn Free Russia Foundation oprichtte.”

Door de oorlog in Oekraïne raakte Nord Stream 2, de gasverbinding tussen Rusland en Europa, nooit in gebruik. In 2019 legde uw organisatie een deel van de corruptie bloot die schuilging achter de gasdeal tussen de innner circle van Poetin en Europese politici.

ARNO: “Jarenlang gold het regime van Poetin als een volwaardige handelspartner voor de EU. De redenering was: door handel met de Russen te drijven, houden we ze onder controle. Wishful thinking. Die handel zorgde er in de eerste plaats voor dat Poetin heel wat Europese politici kon corrumperen, tot in het Europees Parlement.”

Niet alleen in het Europees Parlement. Er werden ook innige banden gesmeed met nationale politici, meestal van extreemrechtse signatuur, zoals Marine Le Pen en Filip Dewinter.

ARNO: “De eerste maanden na mijn vlucht uit Moskou merkte ik nog niets van Poetins tentakels in Europa. Intussen weet ik: ze infiltreren overal. Niet alleen bij politici van extreemrechts, maar ook bij hun collega’s van extreemlinks. En zelfs in het centrum, kijk maar hoe de Duitse ex-bondskanselier Gerhard Schröder de rode loper voor Poetin en zijn vrienden van Gazprom uitrolde.

“De FSB koopt Europese journalisten, politici, ondernemers en activisten. Intussen lanceert ze online desinformatiecampagnes. De trollenfabrieken van wijlen Wagner-baas Jevgeni Prigozjin draaien op volle toeren, zeker nu er dit jaar in Europa cruciale verkiezingen op til zijn.”

Is Donald Trump gekocht door Vladimir Poetin?

ARNO: “Ze versterken elkaar. Al zou het ook goed zijn dat er eens een deftig onderzoek komt naar mogelijke deals tussen beide heren.

“Trump en Poetin delen dezelfde egoïstische waarden en hebben allebei geen ideologie, behalve dan het cultiveren van hun eigen ego. Als ik in Amerika lezingen op scholen geef, waarschuw ik altijd voor de gevaren van een nakende dictatuur. De Amerikaanse democratie lijkt robuust, maar als er opnieuw een autoritaire populist aan de macht komt, kan het snel verkeren. En als Trump voor de tweede keer president wordt, is dat bijzonder slecht nieuws voor Oekraïne.”

Misschien ook voor u?

ARNO: “Dat is mogelijk. Ik ben zeer bezorgd over een herverkiezing van Donald Trump. Want mensenrechten interesseren hem geen zier.”

Hoe probeerde de Russische geheime dienst u te kopen? Boden ze u geld?

ARNO: “Dat deden ze nooit. Het verloopt veel ‘subtieler’. Ze proberen me psychisch en emotioneel te ondermijnen in de hoop dat ik eieren voor mijn geld zal kiezen. Via ‘bevriende’ journalisten organiseren ze online smeercampagnes. Zo trachten ze mijn reputatie in diskrediet te brengen of te vernietigen.

“Ze schrijven dat ik gekocht ben door de CIA en dat ze daar bewijzen voor hebben. De voorbije jaren zou ik zakken vol dollars ontvangen hebben van zowel de CIA als het Pentagon en die zou ik vervolgens uitgedeeld hebben aan opposanten zoals Navalny. Als mijn man weer zo’n bericht ziet passeren, duwt hij dat altijd onder mijn neus: ‘Show me the money, honey! Wanneer kunnen we eindelijk gaan rentenieren?’ (lacht)”

Bent u lid van de Republikeinse Partij?

ARNO: “Nee, maar ik voel me wel verwant met het republikeinse gedachtengoed van John McCain, met de nadruk die hij legde op vrijheid, democratie en eerbied voor de mensenrechten. Daarom ook vind ik de huidige republikeinse presidentskandidaat zo’n verschrikking.

“Ik groeide op tijdens het bewind van de laatste Sovjet-president Michael Gorbatsjov. Het waren de jaren van ‘glasnost’ en ‘perestrojka’: het communisme moest op de schop. Ik liep op wolkjes, want het leek alsof de Sovjet-Unie zou hervormd worden tot een liberale democratie met vrije verkiezingen.

“Mijn moeder was prof aan de universiteit. Als dochter van een vooraanstaand academicus moest ik alle uitgestippelde paden netjes bewandelen om een voorbeeldige Sovjet-burger te worden. Als klein kind moest ik daarom eerst aansluiten bij de Oktober-jeugdbeweging, om later lid te worden van de Consomol-pioniers en het zo uiteindelijk te schoppen tot volwaardig Communist. Maar ik weigerde mijn lidmaatschap van de Consomol en mijn leerkrachten waren in alle staten. Ik was toen al een rebel. (lacht)

“De kiemen voor mijn activisme werden pas echt gelegd toen mijn grootmoeder een beroerte kreeg. De ziekenwagen wou haar alleen maar meenemen als we eerst een flinke som geld op tafel legden. Mijn oma lag te sterven en mijn ouders werden door de ziekenbroeders gechanteerd. Ook in het ziekenhuis moest er eerst stevig gedokt worden voor de dokters wilden helpen. Verpleegsters lieten je in je eigen uitwerpselen liggen als je ze geen extra centen toestopte. Ik wist: dit land is door en door ziek en corrupt. Sindsdien ging het alleen maar van kwaad naar erger.”

Begrijpt u waarom Aleksej Navalny na zijn bijna fatale vergiftiging toch terug van Berlijn naar Moskou reisde?

ARNO: “Hij was bang dat hij als Russisch oppositieleider in ballingschap alle relevantie zou verliezen. Ik vond dat een vreselijke vergissing. Ja, hij is nu een martelaar, maar hij is ook zijn leven kwijt en zijn vrouw en kinderen moeten hem missen. Ik begreep Navalny’s beslissing niet, want ik weet uit eigen ervaring hoeveel je als opposant kunt betekenen vanuit het buitenland. Activisme laat zich niet door grenzen inperken: ik kan van overal ter wereld vechten voor een vrij en democratisch Rusland.

“Aleksej wou laten zien dat we niet bang moeten zijn. Dat snap en bewonder ik wel. Hij was niet bang en reisde zijn beulen tegemoet.”

© Jan Stevens