André Glucksmann (19 juni 1937 – 10 november 2015)
Zaterdag 7 december 2002 – Voor de vooraanstaande Franse filosoof André Glucksmann zijn de misdaden die Vladimir Poetin in Tsjetsjenië heeft begaan, even erg als die van Milosevic in Bosnië en Kosovo. Hij aarzelt zelfs niet om Poetin op één lijn te zetten met Osama bin Laden. ,,Net als Bin Laden kent Poetin geen scrupules. Hij is de volmaakte nihilist.”
In zijn onlangs verschenen boek, Dostoïevski à Manhattan (uitgeverij Robert Laffont), markeert André Glucksmann de aanslagen van 11 september als het begin van een nieuw tijdperk: dat van de triomf van het absolute nihilisme. ,,In Demonen schreef Dostojevski over de gevaren van de ideologie van het nihilisme”, zegt Glucksmann. ,,Met de vernietiging van de WTC-torens is de fictie op de gruwelijkste manier werkelijkheid geworden.”
Glucksmann definieert nihilisme als het verwerpen van traditie en religie in naam van de moderniteit. ,,Paradoxaal genoeg wijzen absolute nihilisten tegelijkertijd de moderniteit af vanwege haar ‘betekenisloosheid’. Osama bin Laden beroept zich op God en op de koran, terwijl hij alleen maar geïnteresseerd is in de totale destructie. Goed en kwaad zijn voor hem niet langer van tel. Wat Poetin in Tsjetsjenië aanricht, is van dezelfde orde.”
Waarop baseert u zich om president Poetin en de terrorist Osama bin Laden over één kam te scheren? Poetin legitimeert de oorlog in Tsjetsjenië juist als een strijd tegen het terrorisme.
,,Poetin speelt met woorden, en vooral met het woord ’terrorisme’. Democraten omschrijven terrorisme als een opzettelijke vorm van agressie tegen een weerloos persoon. Wie een oorlog tegen burgers voert, is bezig met een terroristische oorlog. En dat is precies waar het Russische leger zich aan bezondigt. De Tsjetsjeense gijzelnemers in het theater in Moskou waren evenzeer terroristen: ook zij hebben het leven van gewone mensen in gevaar gebracht.”
,,Vladimir Poetin is het niet eens met de democratische invulling van het begrip ’terrorisme’. Een terrorist is volgens hem iemand die — hetzij met woorden, hetzij met daden — de Russische staat aanvalt. Hij steunt zich daarbij op het strafwetboek van zijn communistische voorgangers. Alexander Solzjenitsyn schrijft in De Goelag-archipel dat artikel 58 van het sovjetstrafwetboek verantwoordelijk was voor de deportatie van miljoenen Russen naar de strafkampen. In paragraaf 8 wordt haarfijn uitgelegd wat de notie ’terroristische intentie’ inhoudt.”
,,Solzjenitsyn illustreert dat met een voorbeeld: stel dat je de minnaar van je vrouw doodschiet. Als die minnaar een gewone sterveling is, bega je een ‘gewone’ misdaad, waar geen buitensporige straf op staat. Als die minnaar lid is van de communistische partij, bega je een terroristische aanslag en mag je levenslang in een strafkamp gaan zwoegen. Poetin hanteert nog steeds dezelfde definitie van terrorisme. Het terrorisme waartegen de democratieën strijden is niet hetzelfde als het terrorisme waartegen Poetin strijdt.”
Solzjenitsyn steunt Poetin nochtans voluit in zijn oorlog tegen de Tsjetsjenen.
,,Ach, Solzjenitsyn is een Kozak, en er bestaat al eeuwenlang een enorme rivaliteit tussen de Kozakken en de Tsjetsjenen. Daarenboven is Vladimir Poetin een bijzonder slimme man. Jeltsin heeft Solzjenitsyn altijd misprezen. Poetin heeft hem bezocht en bewierookt. Poetin is een kameleon. Hij heeft niet voor niets zijn sporen verdiend in de Russische geheime dienst. Als hij Bush gaat opzoeken, gedraagt hij zich als een volmaakte liberaal en christen. Als hij bij Schröder op de koffie gaat, charmeert hij de Duitsers met zijn uitstekende kennis van de Duitse taal. Maar iedereen lijkt te vergeten dat hij die kennis opgedaan heeft als baas van de Stasi, de Oost-Duitse Gestapo. Als hij naar Noord-Korea gaat, transformeert hij in een stalinist, en als hij nucleaire centrales probeert te verkopen aan Iran of Irak, trekt hij weer een ander pak aan. Hij is de perfecte spion gebleven.”
,,Tijdens de Tweede Wereldoorlog hield het Rode Leger de traditie hoog om fikse geldsommen uit te delen aan soldaten die zich bijzonder onderscheiden hadden aan het front. Poetin heeft die oude traditie op 1 januari 2000 een nieuwe dimensie gegeven. Voor het oog van de camera’s gaf hij de Russische soldaten in Tsjetsjenië een cadeau. Het was trouwens voor het eerst dat hij op een officiële ceremonie begeleid werd door zijn vrouw. Ze droeg een schitterend roze mohairen ensemble. (lacht) Poetin gaf aan elke soldaat een jagersmes, bedoeld om wolven mee te doden. De wolf is het nationale symbool van de Tsjetsjenen. Poetins boodschap voor het nieuwe millennium aan zijn soldaten was duidelijk: jaag alle Tsjetsjenen over de kling.”
,,Ja, de man heeft veel capaciteiten: hij slaagt erin om in dezelfde week bloemen op het graf van Andropov én op het graf van Sacharov te leggen. KGB-baas Joeri Andropov heeft indertijd de dissident Andrei Sacharov verbannen. Poetin kent geen scrupules. Er bestaat geen beter voorbeeld van een volmaakte nihilist. En dat straalt af op de Russische troepen in Tsjetsjenië. In 2000 ben ik gedurende vijf weken in Tsjetsjenië geweest en heb ik dat nihilisme zelf kunnen ondervinden.”
Was u er illegaal?
,,Ja. In december ’99 werd ik door het persbureau Tass in Moskou uitgenodigd om deel te nemen aan een televisiedebat over de toestand in Tsjetsjenië. Tijdens de uitzending vroeg ik één minuut stilte voor de doden die het Russische leger op zijn geweten had. Ik ging overeind staan en de vertegenwoordiger van de Russische strijdkrachten, generaal Manilov, volgde mijn voorbeeld. Hij betoonde zijn eer aan de slachtoffers van zijn eigen leger. (lacht)”
,,Later vertelde hij aan al wie het horen wilde dat ik hem moreel onder druk had gezet. De eerstvolgende keer dat ik bij de Russische ambassade in Frankrijk een visum aanvroeg, kreeg ik nul op het rekest. Ik ben dan illegaal naar Tsjetsjenië getrokken. Het Tsjetsjeense verzet heeft me binnengesmokkeld. Ik heb er verschillende plaatsen bezocht, maar ik kan u niet vertellen waar ik geweest ben, want de FSB — de voormalige KGB — luistert mee.”
Ook hier in Parijs?
,,Zeker. De FSB is — net als God — overal. Wat niet wil zeggen dat ze me bedreigen. Ik ben een Frans staatsburger, ze kijken wel uit. Wat ik in Tsjetsjenië gezien heb, tart elke verbeelding. Het Russische leger heeft totaal geen ideologie, behalve die van het geld. Ze kopen en verkopen alles. Ik heb in Tsjetsjenië rondgereden in een auto van een FSB-kolonel. Het was het ideale vehikel om zonder problemen controleposten te passeren. Je kunt er, via bemiddeling van het verzet, auto’s en doorgangsbewijzen van de FSB ‘huren’.”
,,In ruil voor dollars spelen Russische soldaten en officieren chauffeur voor clandestiene passagiers zoals ik. Ze voeren leiders van het verzet rond, transporteren zwaargewonde verzetslui en verkopen wapens aan de guerrillero’s. De kolonel die me rondreed, droeg een armband waarin gegraveerd stond: Get what you want . Dat is meteen ook de essentie van de nihilistische filosofie van het hele Russische leger. Het is hun eigen interpretatie van de song ,,You can’t always get what you want” van de Rolling Stones. Hun zuiveringsacties in de dorpen doen ze trouwens terwijl er muziek van de Stones uit de luidsprekers van hun auto’s knalt.”
,,De oorlog heeft een groot Apocalypse now -gehalte, maar de Russen gaan nog veel cynischer te werk dan de Amerikanen in Vietnam. In de Kommandanturen kunnen Tsjetsjeense burgers hun gedode familieleden ‘kopen’. Er bestaat een tarievenlijst: zoveel dollars voor een kind, zoveel voor een vrouw, zoveel voor een man. Wie geen geld op tafel kan leggen, krijgt het lijk in stukken gesneden terug. Ik heb dat niet zelf gezien, nee. Ik ben om voor de hand liggende redenen niet in zo’n Kommandantur binnengestapt. Maar die verhalen worden bevestigd door Amnesty International, Human Rights Watch en de Russische mensenrechtenorganisatie Memorial.”
Het Tsjetsjeense verzet kun je toch ook bezwaarlijk een club van geciviliseerde democraten noemen? De groep rond de verkozen president, Aslan Maschadov, lijkt amper nog enige invloed te hebben: op het terrein zwaaien de warlords de plak.
,,De Tsjetsjenen leven in een soort van eeuwigdurende guerrilla. Daardoor weten ze niet hoe het is om in een echte staat te leven. Ze zijn verdeeld in clans die zichzelf controleren. Ze erkennen de autoriteit van een figuur als Maschadov niet, terwijl hij toch democratisch verkozen is. Door de oorlog heeft hij zijn greep op de rebellen helemaal verloren. Elke regio, elke clan, elke familie doet zijn eigen zin. Maar dat wil niet zeggen dat Maschadov machteloos is. Alle Tsjetsjenen erkennen dat hij onmisbaar is als het op vredesonderhandelingen met de Russen aankomt.”
,,In die clans zitten ongetwijfeld gangsters die zich tijdens de drie jaar durende ‘vrede’ tussen de eerste en de tweede Tsjetsjeense oorlog schuldig gemaakt hebben aan misdaden en terroristische aanslagen. Daarnaast zijn er kleine moslimfundamentalistische fracties die gefinancierd worden door Saoedi-Arabië. En dan zijn er ook nog legertjes van moslimfundamentalisten die betaald worden door de Russen zelf.”
,,Ik weet dat het Tsjetsjeense verzet vaak geassocieerd wordt met fanatici en extremisten. Ik heb hen leren kennen als liefhebbers van de vrijheid. De vrouwen spelen een belangrijke rol in dat verzet. Een paar weken geleden stond er een reportage in Le Figaro Magazine , gemaakt door een fotojournalist die een bataljon van het Russische leger volgde. De Russen hielden een auto met vijf jonge Tsjetsjeense mannen tegen. Ze sleurden de jongens eruit en zetten hen tegen de muur. Plots kwamen er tientallen gewapende en gemaskerde vrouwen te voorschijn. Ze schoten naar de Russen en bevrijdden de jonge Tsjetsjenen. De fotograaf beschreef hoe een van die vrouwen naar hem toe liep: ‘Ze had prachtige groene ogen en benen waar geen einde aan leek te komen.’ (lacht) Hij wou een foto van haar nemen, ze griste het toestel uit zijn handen en brak er zijn neus mee. Ondanks zijn gebroken neus was hij kapot van bewondering. (lacht) Nee, de Tsjetsjeense vrouwen lopen niet gehuld in een burqa.”
Romantiseert u het beeld van het Tsjetsjeense verzet niet? Tussen de twee oorlogen in begon het Maschadov-regime met de stapsgewijze invoering van de islamitische sharia.
,,De Tsjetsjeense sharia is een lokale variant van de moslimsharia. Die is niet dezelfde als de sharia die de ayatollahs in Iran ingevoerd hebben. Ik wil de Tsjetsjenen niet voorstellen als engelen. Maar je kunt er niet omheen dat ze een geest van vrijheid koesteren die er tot hiertoe voor gezorgd heeft dat de overgrote meerderheid niet moslimfundamentalistisch geworden is.”
,,Maar ik vrees voor de toekomst. Het is niet denkbeeldig dat Tsjetsjenië binnen afzienbare tijd in een Afghaans scenario terechtkomt. In de sovjettijd hebben de Russen gedurende tien jaar Afghanistan bezet. De Russische soldaten hebben toen niet alleen individuen omgebracht, ze hebben ook alle sociale en morele structuren vernietigd. Uit de ruïnes die ze achterlieten, zijn de ‘gekken van God’, de Taliban, opgestaan. Het resultaat is 11 september.”
,,In Tsjetsjenië is de vernietiging ongelooflijk groot en ik maak me zorgen over de nieuwe generatie Tsjetsjenen, de jongeren die nooit iets anders gekend hebben dan oorlog. De volwassen Tsjetsjenen hebben een tijdlang vreedzaam met de Russen samengeleefd. Ze kennen Rusland en haten de Russische burgers niet. Ze vechten tegen het leger en weten dat veel gewone Russen het niet eens zijn met de oorlog. Ze houden vast aan de Tsjetsjeense traditie dat een gewapende man alleen een andere gewapende man aanvalt. Tot hiertoe heeft het verzet min of meer verzaakt aan het attaqueren van burgers. Ze spuiten geen gifgas in de metro van Moskou of blazen geen bussen op. De aanslagen op de flatgebouwen in Moskou waren zo goed als zeker het werk van de FSB. Ik hoop dat de gijzeling in het theater geen voorbode is van meer terroristische acties.”
,,De kans dat veel jongeren zich ofwel laten manipuleren door de FSB, ofwel een carrière als gangster uitbouwen, ofwel moslimfundamentalist worden, groeit met de dag. Dat is een gevaar voor Rusland, maar ook voor Europa. De Russische nucleaire centrales zijn niet direct een toonbeeld van veilige en betrouwbare constructies. Als de een of andere Tsjetsjeense fanaat het in zijn hoofd haalt om er met een vliegtuig tegenaan te vliegen, kunnen we het allemaal schudden.”
U verwijt de Europese politici dat ze Poetin niet aan de onderhandelingstafel dwingen. Zijn ze bang voor de reactie van de Russen?
,,Blijkbaar wel. Ik begrijp die angst voor Poetin niet. Hij heeft nood aan ons geld en aan onze kredieten, hij weet dat Rusland pas binnen vijftien jaar de levensstandaard van Portugal zal bereiken — dat heeft hij overigens zelf geschreven. Rusland is niet langer de supermacht waar we bang voor moeten zijn, integendeel, het is verworden tot een ontwikkelingsland. Doordat we de Russen zonder enige eis tot stopzetting van de oorlog financieel blijven steunen, zijn we medeplichtig aan de ‘samenzwering van de stilte’. We bezondigen ons aan wat de Oostenrijkse schrijver Hermann Broch de ‘misdaad van de onverschilligheid’ noemde. Broch merkte in 1945 op dat de schuld van Europa voortkwam uit het feit dat de Europese democraten hun ogen sloten voor de gruweldaden van de nazi’s. Niemand kan over de oorlog in Tsjetsjenië zeggen: Ich habe es nicht gewusst. Het Holocaustmuseum in Washington — dat er niet van verdacht kan worden een moslimfundamentalistisch bolwerk te zijn of gefinancierd te worden door Bin Laden — noemt de oorlog in Tsjetsjenië Genocide War number One . We zijn geïnformeerd, we weten het en dragen bijgevolg allemaal verantwoordelijkheid. Niet alleen politici, maar ook journalisten, schrijvers, filosofen en gewone burgers. Poetin moet onder druk gezet worden. De bal ligt in ons kamp.”
© Jan Stevens