‘Trump heeft recht op een proces, net als Göring indertijd’

75 jaar geleden, op 20 november 1945, gingen de processen van Neurenberg van start. 177 nazi’s, waaronder 24 kopstukken, stonden er terecht voor het Internationale Militaire Tribunaal. Een van de hoofdaanklagers was de toen piepjonge Benjamin Ferencz. Vandaag is hij 100 en de laatste overlevende Neurenberg-aanklager. ‘Oorlog verandert fatsoenlijke mensen in massamoordenaars.’

Op 11 maart van dit jaar vierde Benjamin Ferencz zijn honderdste verjaardag. Dit najaar verschijnt het boek Parting Words, waarin de laatst levende aanklager bij de Neurenberg-processen zijn visie op het leven geeft. Er komt dan ook een Nederlandse vertaling onder de titel Negen lessen voor een bijzonder leven. Op de cover prijkt prominent Benjamin Ferencz’ naam als auteur, alleen is de kwieke eeuweling “zijn” boek vol wijze levenslessen liever kwijt dan rijk. ‘Dit is helemaal niet mijn intellectuele testament’, zegt hij ietwat korzelig aan de telefoon vanuit zijn bungalow in Delray Beach, Florida. ‘Een journaliste interviewde me. Zij vond het vervolgens een goed idee om uit dat gesprek negen levenslessen te distilleren. Als u echt wil weten wie ik ben, raad ik u Jahrhundertzeuge Ben Ferencz van de Zwitserse historicus Philipp Gut aan. Hij doorploegde mijn archief in het Holocaust Museum in Washington. Alleen jammer dat het in het Duits geschreven is.’

Benjamin ‘Ben’ Ferencz zag in 1919 het levenslicht in het Roemeense Transsylvanië. Hij was nog een baby toen hij samen met zijn straatarme familie naar de Verenigde Staten emigreerde. Zijn vader, een schoenmaker, ging op de vlucht voor het antisemitisme en droomde van een beter leven aan de andere kant van de oceaan. Ze maakten de overtocht in derde klas; wekenlang sliepen ze op het scheepsdek in open lucht.

Ben Ferencz groeide op in Hell’s Kitchen, een achterbuurt in Manhattan, New York. Hij blonk uit op school en kreeg een beurs voor Harvard. Hij studeerde af als jurist en werd op zijn 27^e benoemd tot hoofdaanklager bij de Neurenberg-processen. Jaren later stond hij aan de wieg van het Internationaal Strafhof in Den Haag, waar sinds 2002 processen gevoerd worden tegen verdachten van oorlogsmisdaden, genocide en misdaden tegen de menselijkheid.

Op zijn honderdste is Ferencz nog niet aan zijn pensioen toe. ‘Wat wil dat zeggen: van je pensioen genieten?’ vraagt hij. ‘Is dat golfen en toekijken hoe dat balletje in een hole rolt? Dat is niets voor mij.’

Waar werkt u nu dan aan?

‘Mijn werk is nooit veranderd sinds ik als jongeman op het einde van de Tweede Wereldoorlog de concentratiekampen zag. In 1945 ging ik als onderzoeker aan de slag bij generaal George Patton. Ik kreeg als taak de gruwel van de nazi’s te documenteren en bezocht de net bevrijde kampen. Overal lagen de uitgemergelde lijken. Die mensen waren vermoord omdat ze communisten, zigeuners of Joden waren.’

‘Het allereerste kamp waar ik binnenstapte, was Buchenwald. De gruwel was onbeschrijfelijk. Sindsdien probeer ik van deze vreselijke, afschuwelijke wereld een menselijkere en vredevollere plek te maken. Ik weet dat ik nooit zal rusten.’

Ondanks uw leeftijd wil u nog steeds de wereld veranderen?

‘Ja, want die verandering is broodnodig en helemaal niet zo moeilijk. Ik begrijp niet waarom blijkbaar iedereen te dom is om ze in gang te zetten. Ik bedacht er de slogan law, not war voor, want mensen denken graag in slogans. Als twee landen met elkaar in een dispuut verwikkeld raken, moeten ze dat via gerechtelijke weg proberen oplossen, en niet met wapens. Zo simpel is het.’

‘Het principe law, not war staat ook in het charter van de Verenigde Naties, en dat dateert al van juni 1945. Het illegaal gebruik van wapens wordt daarin een misdaad genoemd. Wie van een misdaad verdacht wordt, moet voor een rechter verschijnen en als hij schuldig wordt bevonden, moet hij bestraft worden. Die filosofie is de rode draad door mijn hele leven. Als hoofdaanklager tijdens de processen van Neurenberg was het precies ook mijn taak om misdaden door een rechtbank te laten bestraffen.’

U klaagde toen een aantal officieren aan van de Einsatzgruppen, de Duitse doodseskaders aan het Oostfront.

‘Als onderzoeker bij George Patton vond ik geheime rapporten van de nazi’s waarin ze nauwgezet bijhielden hoeveel mensen de Einsatzgruppen op welke plekken vermoord hadden. De namen van de verantwoordelijke officieren stonden erbij. Ik telde de getallen bij elkaar op en kwam aan meer dan één miljoen slachtoffers. Ik was in shock en raakte daar nooit helemaal van hersteld. Ik had op dat moment nochtans al heel wat oorlogservaring. Op D-Day landde ik als gewone soldaat op het strand van Normandië. Ik reed in mijn jeep over een pontonbrug op de Rijn van de Maginotlinie naar de Siegfriedlinie. Ik vocht op Belgisch grondgebied. Na de oorlog kreeg ik vijf Battle Stars voor deelname aan de vijf grootste veldslagen. Tot nu draag ik de mentale gevolgen van die oorlog. Ik wil niet dat iemand dit ooit nog moet meemaken, vandaar mijn levenslange inzet en strijd voor de rechtsstaat.’

U was nog heel jong toen u in Neurenberg tot aanklager werd aangesteld.

‘Door de omstandigheden was ik op zeer korte tijd ouder geworden dan mijn leeftijd deed vermoeden. Hoofdaanklager Telford Taylor belaste mij met het proces tegen de Einsatzgruppen, omdat ik daar al zoveel materiaal over verzameld had. De doodseskaders telden meer dan 3000 leden. Hun dagtaak bestond uit het neerknallen van Joden en de “vijanden van het Derde Rijk”: mannen, vrouwen en kinderen. Alle leden waren medeplichtig aan massamoord. Maar in de beklaagdenbank waren slechts 22 plaatsen. Dus selecteerde ik 22 namen op basis van rang en opleiding. Ik koos generaals en mannen met doctorstitels en zware diploma’s. De SS’er en jurist Otto Rasch had zelfs twee doctorstitels. In een paar dagen tijd vermoordde hij meer dan 33.000 Joden.’

Volgens de Nederlandse historicus en journalist Rutger Bregman deugen alle mensen. Gelooft u dat ook?

‘Ik heb me daar lang het hoofd over gebroken. Want al die beschaafde intellectuelen zoals Rasch toonden geen spijt of berouw. De eenheid van hoofdbeklaagde en nazi-generaal Otto Ohlendorf vermoordde 90.000 Joden. Tijdens het proces zei de immer vriendelijke en beleefde Ohlendorf, vader van vijf kinderen: “Dat getal is misschien een beetje overdreven. Mijn mannen schepten daar graag over op. Het waren er eerder 70.000.” Ik vroeg hem: “Waarom vermoordde je al die mensen?” Hij antwoordde: “Hitler vertelde ons dat de Russen op het punt stonden ons aan te vallen. Joden doden was niet meer dan een vorm van zelfverdediging. We wilden ons land redden. Ik zou het meteen opnieuw doen.” Oorlog verandert fatsoenlijke mensen in massamoordenaars. In Neurenberg besefte ik dat we dat alleen kunnen stoppen door een einde te maken aan de oorlogswaanzin.’

Bent u een pacifist?

‘Nee, maar van zodra iedereen pacifist is, word ik dat ook. Zolang er mensen rondlopen die mij iets willen aandoen omdat ik bijvoorbeeld Joodse roots heb, wijs ik het pacifisme af. Ik ben niet van plan om lijdzaam te wachten tot iemand me uit de weg ruimt. Ik ben maar anderhalve meter lang en daar werd ik als jongeman door een paar bullebakken om uitgelachen. Ik schopte hen in de ballen. (lacht) Ze dropen voorgoed af.’

Realist

Na Neurenberg keerde Benjamin Ferencz terug naar de Verenigde Staten. Als advocaat specialiseerde hij zich in burgerrechten en vrijheid van meningsuiting. Hij droomde van een soort permanent internationaal Neurenberg-tribunaal als juridisch wapen tegen de oorlogsgruwel. In 1975 schetste hij in zijn boek Defining international agression: the search for world peace de blauwdruk voor wat veel later het Internationaal Strafhof in Den Haag zou worden.

‘Samen met veel anderen ijverde en lobbyde ik jarenlang voor de creatie van dat hof’, zegt hij. ‘Dat past perfect in mijn law, not war-filosofie. In 1998 kwamen zowat alle landen van de Verenigde Naties in Rome samen om de oprichting van het Strafhof eindelijk in gang te zetten. Ik mocht hen toespreken. Ik zei: “Ik sta hier in naam van al degenen die voor altijd zwijgen: de slachtoffers.” In Rome herhaalde ik mijn pleidooi van Neurenberg: “Niet wraak is ons doel, maar de creatie van een humanere wereld waar iedereen in vrede kan leven, ongeacht afkomst, overtuiging of religie.” Naderhand tekenden al die landen het Statuut van Rome, de oprichtingsakte voor het Strafhof.’

Uw land, de VS, keerde het Internationale Strafhof van bij de start de rug toe.

‘Op oudejaarsavond 2000 tekende uiteindelijk ook de toenmalige president Bill Clinton het Statuut van Rome. Dat was zijn laatste beleidsdaad. Maar George W. Bush herriep die handtekening onder impuls van de aartsconservatief John Bolton. Twee jaar later zorgde diezelfde Bolton ervoor dat het Congres The Hague Invasion Act aannam. Die maakte het mogelijk dat de president kan beslissen van oorlogsmisdaden verdachte gearresteerde Amerikaanse militairen te gaan bevrijden uit hun Haagse cel.’

‘Hier in Amerika moéten de meningen botsen, want dit is een democratie. Sommige medeburgers zijn oerconservatief, andere radicaal-links en velen bevinden zich in het midden. Zo hoort het. Maar dat een aartsconservatief zoals John Bolton het Internationale Strafhof vleugellam maakt, is te gek voor woorden. Die man gelooft niet eens in de rechtsstaat. Volgens hem bestaat het internationaal recht niet. “Heb je macht? Gebruik die dan!” luidt zijn devies. “Hou geen rekening met anderen.” Boltons harde, reactionaire filosofie werd door verschillende presidenten overgenomen, inclusief de huidige. Alleen gaat die laatste nog een stap verder, want Donald Trump wil het Internationale Strafhof vernietigen.’

Arrestaties van Amerikaanse militairen door het Strafhof vindt hij een inbreuk op de Amerikaanse soevereiniteit?

‘Ja, en hij voegt eraan toe dat het enkel Amerika toekomt haar eigen burgers te berechten. “Dat vreemde hof wil ons straffen omdat we Amerikanen zijn”, beweert hij. Wat een bullshit. Kijk, als de VS kunnen garanderen dat hun soldaten in eigen land een eerlijk proces krijgen, is dat prima. Ik heb indertijd zelf mee de clausule geschreven die bepaalt dat het Internationaal Strafhof aanvullend is. Als alle staten erin slagen hun eigen van oorlogsmisdaden verdachte burgers fair te berechten, zit het Internationaal Strafhof zonder werk. Dat zou heel goed zijn, alleen is het een illusie. Ik word misselijk als ik Trump dan hoor beweren dat “vreemde machten” onschuldige Amerikaanse soldaten willen opsluiten op een afgelegen plek. “Wij, Amerikanen, zullen nooit aanvaarden dat onze soevereine rechten met de voeten getreden worden.” Het tragische is dat Amerikaanse burgers die onzin slikken als zoete koek. Ze worden door zowel links als rechts belogen, maar Trump spant de kroon. Begin dit jaar gaf hij zijn generaals opdracht de Iraanse generaal Soleimani uit de weg te ruimen. “Hij wil ons aanvallen, dus moet hij dood.” Ze klikten met de hakken: “Yes, Sir!” Waarna ze Soleimani in koelen bloede lieten vermoorden toen hij op bezoek was in Irak, een land waar we zelfs niet mee in oorlog zijn. Geen arrestatie, geen proces. Ik heb in Neurenberg mensen voor exact dezelfde feiten tot de doodstraf laten veroordelen.’

In een in april vorig jaar verschenen artikel in het Nederlandse tijdschrift Nexus vergelijkt u Donald Trump met Otto Ohlendorf, de nazi-generaal die u tot de strop liet veroordelen.

‘Herinnert u zich nog de eerste toespraak van Donald Trump voor de Verenigde Naties? Hij richtte zich tot Noord-Korea en zei: “Als jullie ons bedreigen, zullen we jullie compleet vernietigen.” Toen ik hem dat op tv hoorde verkondigen, riep ik tegen mijn beeldscherm: “Meneer de president, bent u gek geworden? Een land compleet vernietigen? Hoe gaat u dat doen? Net als de Einsatzgruppen door de inwoners één voor één neer te schieten?” Ohlendorf gebruikte op het proces in Neurenberg dezelfde argumentatie als Trump. Als openbaar aanklager wou ik dat hij daarvoor opgehangen werd. Ik werd uitgenodigd om zijn executie bij te wonen, maar die eer wees ik af. Ik heb er wel de filmopnames van. Nee, ik heb er nooit spijt van gehad dat ik Ohlendorf liet ophangen.’

U bent geen tegenstander van de doodstraf?

‘Helemaal niet. Wat voor zin heeft het een bloeddorstige moordenaar levenslang op te sluiten en eten te geven? Voor sommige misdaden is de doodstraf gerechtvaardigd.’

Is Donald Trump door de fysieke uitschakeling van de Iraanse generaal Soleimani een oorlogsmisdadiger?

‘Hij heeft nu alleszins recht op een proces, net als Hermann Göring indertijd.’

Hebben George W. Bush en Tony Blair dan ook recht op een proces voor hun invasie in Irak in 2003? De onderzoekscommissie Chilcot oordeelde in 2016 dat die onwettig was.

‘Zeker, maar zo zijn er nog veel anderen. Ik noem liefst geen namen, want zo riskeer ik in politiek vaarwater terecht te komen. Ik ben noch Democraat, noch Republikein. In deze tijd van zware crisis ben ik voorstander van degelijk, intelligent en humaan bestuur. In mijn land ontbreekt dat nu totaal. Wie het bevel geeft om iemand zonder vorm van proces uit de weg te ruimen, draagt samen met de uitvoerders de volle verantwoordelijkheid. “Befehl ist Befehl”, speelt geen rol. Geen enkele soldaat mag een illegaal bevel uitvoeren. Een land binnendringen waarmee je niet in oorlog bent om er een zogezegde bad guy en alle omstaanders met een raket uit te schakelen, is moord.’

Dat geldt dan ook voor Barack Obama? Hij zou als president meer dan 500 drone-aanvallen op menselijke doelwitten hebben laten uitvoeren, waarbij honderden toevallige passanten zouden zijn omgekomen.

‘Nogmaals, ik wil het niet over individuen hebben, wel over het principe dat enkel de rechtsstaat garant staat voor een humane wereld. Zonder de wet en het recht blijft enkel doden en gedood worden over. We hebben een organisatie als de Verenigde Naties meer dan ooit nodig; ze is indertijd precies opgericht om recht en vrede te laten zegevieren over oorlog, dood en verderf. De Tweede Wereldoorlog kostte meer dan 50 miljoen mensen het leven. We hoopten dat we met de VN onze problemen en misverstanden voortaan op een rationele manier zouden kunnen oplossen. Toen al spraken we met elkaar af om het illegaal inzetten van gewapende macht te verbieden.’

Bent u ondanks alles optimistisch over de toekomst?

‘Als honderdjarige hoef ik me over mijn toekomst niet te veel zorgen meer te maken. (lacht) Maar natuurlijk ben ik bezorgd over de toekomst van de generaties na mij, want de toestand wordt steeds gevaarlijker en onstabieler. Ik ben geen optimist, maar ook geen pessimist. Noem me maar een realist. In onze extreem onzekere tijd is Law, not war belangrijker dan ooit tevoren. De grootste bedreiging hangt in cyberspace. Stel u voor dat een dictator of machtswellusteling erin slaagt een deel van het elektriciteitsnetwerk op aarde plat te leggen: dat wordt gegarandeerd de dood van velen. Jammer genoeg is dat scenario geen sciencefiction. Heel wat landen spenderen miljarden dollars om uit te zoeken hoe ze zoveel mogelijk mensen over de kling kunnen jagen. Meer nog, het is het beleid van mijn eigen land, de VS. De president kondigde immers op het spreekgestoelte van de VN aan: “We zullen je vernietigen!”’

© Jan Stevens