Psycho terror, qu’est-ce que c’est?

Bent u een ambtenaar van veertig en werkt u al jaren op dezelfde afdeling van een ministerie? Of werkt u als arbeider in de voedingsindustrie? Pas dan maar op, want dan loopt u het grootste risico om door uw collega’s het bloed van onder de nagels te worden gepest. Guy Notelaers bracht het profiel van slachtoffers van pesterijen op het werk in kaart.

 

Sinds in november vorig jaar aan het licht kwam dat in het bedrijf MACtac een arbeider negen jaar lang op afschuwelijke wijze door zijn collega’s gepest werd, duiken er regelmatig in de media berichten over mobbing of pesten op het werk op. Volgens sommige studies is Europa zelfs een waar pestersparadijs: 10 tot 20 procent van alle werknemers zou ooit wel eens het slachtoffer geweest zijn van pestende collega’s. “Ik heb dat cijfer altijd ongeloofwaardig gevonden”, zegt dr. Guy Notelaers, assistant professor aan de School of Business and Economics van de universiteit van Maastricht. Dus besloot hij om voor zijn doctoraal zelf diepgaand onderzoek te gaan voeren naar pesten op het werk. Uit zijn studie blijkt dat mobbing of bullying qua omvang inderdaad minder groot is dan tot hiertoe werd aangenomen. “Ik heb mobbing onderzocht in België, Noorwegen, Italië en Spanje. Het aantal werknemers dat gepest wordt, schommelt in al die landen tussen 1 en 5 procent. Voor België ligt het cijfer op 3 à 4 procent. Mijn studie is gebaseerd op de antwoorden van duizenden werknemers met verschillende achtergronden uit diverse bedrijven. Op de uitgebreide vragenlijst konden ze invullen of ze gepest werden en hoeveel. Voor Vlaanderen hebben bijna 9000 mensen uit meer dan 80 bedrijven meegewerkt.”

 

Posttraumatisch stressyndroom

Er wordt dan wel minder gepest dan eerst gedacht, maar dat wil nog niet zeggen dat de gevolgen voor de slachtoffers minder ingrijpend zouden zijn. Integendeel. Guy Notelaers: “De impact van bullying op mensen is vergelijkbaar met wat soldaten ervaren die de oorlog in Irak of Afghanistan meegemaakt hebben. Net als frontsoldaten kunnen slachtoffers van pesterijen op het werk het posttraumatisch stressyndroom (PTSS) ontwikkelen. Er is één groot verschil: wanneer de soldaten terug thuis komen, worden zij niet meer geconfronteerd met de ellende die hun PTSS veroorzaakt heeft. Maar slachtoffers van mobbing hebben vaak geen andere keuze dan elke dag terugkeren naar hun werk én hun pestende collega’s. Het gepest worden overheerst hun hele leven. ’s Avonds geraken ze moeilijk in slaap, ‘s nachts worden ze geplaagd door nachtmerries en ’s morgens vertrekken ze bevend van angst terug naar het werk. Veel slachtoffers sukkelen in een depressie; sommigen plegen zelfs zelfmoord. Pesten op het werk is psycho terror, psychologische terreur.”

 

Totale vernietiging

Wie herhaaldelijk en systematisch door zijn collega’s of bazen vernederd, geïntimideerd of uitgelachen wordt, is het slachtoffer van mobbing of bullying. “Wie herhaaldelijk gepest wordt, vindt minder en minder de kracht om terug te vechten”, zegt Guy Notelaers. “Slachtoffers komen zo in een ongelijke machtsverhouding terecht en zijn niet langer in staat om een doeltreffend antwoord te vinden op negatief sociaal gedrag. Hun psychische en lichamelijke gezondheid en hun prestaties op het werk lijden daar zwaar onder. Ze raken sociaal geïsoleerd, voelen zich aan de kant geschoven of als lucht behandeld. ‘Herhaaldelijk’ en ‘systematisch’ zijn zeer belangrijk bij het definiëren van wat mobbing is. Iedereen maakt wel al eens een grapje of roddelt over een collega. We hebben allemaal soms het gevoel dat er informatie voor ons achtergehouden wordt of voelen ons niet welkom bij een groep. Zolang die incidenten eenmalig zijn en geen systeem worden, behoren ze tot ‘normaal menselijk gedrag’. Het kan gebeuren dat een collega op het werk eens stoom moet aflaten. Maar het wordt gevaarlijk als je in groep stoom gaat aflaten tegen één welbepaalde persoon. Als zo’n incident zich een tweede keer voordoet, is dat eigenlijk al een keer teveel. Een groep die zich tegen één man of vrouw richt, heeft maar één bedoeling: hem of haar vernietigen.”

 

Slechts weinig slachtoffers van mobbing nemen het initiatief op zoek te gaan naar een nieuwe job. “Ze kunnen of durven niet van werk veranderen. Belgische werknemers willen allemaal dolgraag een vast contract, want dat geeft hen een gevoel van zekerheid. Een sector zoals de overheid heeft een riant pensioenstelsel: een ambtenaar die ontslag neemt of krijgt, ziet meteen ook een deel van zijn toekomst in duigen vallen. Je moet dan eigenlijk al een heel sterk alternatief hebben. In vergelijking met de Scandinavische landen, is er bijzonder weinig mobiliteit op de Belgische arbeidsmarkt. In Scandinavië is het switchen van job beter aanvaard; hier wordt het op wenkbrauwgefrons onthaald als je regelmatig van werkgever wisselt. Een vast contract en de bijhorende zekerheid worden als voorrechten beschouwd.”

 

Gouden kooi

Uit het onderzoek van Guy Notelaers blijkt dat in vergelijking met bedienden, arbeiders twee keer zoveel kans hebben om regelmatig gepest te worden op het werk. Maar de grootste risicogroep zijn de ambtenaren. “Zij lopen zelfs bijna vijf keer zoveel kans. Misschien komt dat omdat ze opgesloten zitten in een gouden kooi: ze worden vrij goed betaald, hebben werkzekerheid en genieten van uitgesteld loon in de vorm van pensioen. Wie in overheidsdienst werkt, krijgt dus maar weinig prikkels om uit eigen beweging te vertrekken. Het gebrek aan interne mobiliteit in overheidsdiensten, zorgt ervoor dat daders en slachtoffers tot elkaar ‘veroordeeld’ zijn. Ze zijn ‘verplicht’ om de rest van hun dagen op elkaars gezicht te kijken en kunnen hun conflicten niet ontvluchten. In de private sector is er meer arbeidsmobiliteit. Ondernemingen krijgen af en toe te maken met reorganisaties, herstructureringen en fusies waardoor werknemers automatisch in nieuwe werksituaties terecht komen. Bij de overheid gebeurt dat veel minder; het pesten onder ambtenaren kan extreem lang blijven duren. Tot hiertoe werd door wetenschappers aangenomen dat er ook veel in de sociale sector gepest wordt, omdat de mensen die daarin tewerkgesteld zijn vaak in contact komen met derden. Mijn onderzoek duidt aan dat verplegers en leraars misschien wel slachtoffers zijn van agressie, maar niet van pesten. Problemen met leerlingen of patiënten ervaren ze zelf minder als pesterijen.”

 

Wie als arbeider in de voedingsindustrie werkt, loopt meer dan drie keer meer kans om gepest te worden dan een bediende. “In de hele industriële sector is er een ‘verhoogd risico’, al ligt het toch lager dan in de voedingsindustrie. De ‘industrie’ is een hele ruime sector die varieert van gesofisticeerde Onderzoek & Ontwikkeling in chemische bedrijven naar pure productie. Je vindt er een diverse waaier aan jobs. De voedingsindustrie daarentegen bestaat vooral uit manuele arbeid. Daar zitten de echte arbeiders met grote homogene groepen van laag opgeleiden. Dat verklaart wellicht waarom er juist in de voedingsector het meest gepest wordt.”

 

Mobbing is geen exclusieve mannen- of vrouwenzaak. Notelaers: “Mannen en vrouwen maken evenveel kans om gepest te worden. Er zijn wel significante verschillen in leeftijd: werknemers tussen 35 en 54 lopen het meest kans om slachtoffer van mobbing te worden. Dat is de levensfase waarin mensen volop bezig zijn met de uitbouw van zowel hun beroeps- als hun privéleven. Carrières worden gepland, gezinnen gesticht en huizen worden gebouwd of gekocht. Werk en privé zijn in volle expansie en zetten elkaar wellicht onder druk. Mensen uit de leeftijdscategorie tussen 35 en 54 worden daardoor minder veerkrachtig en weerbaar en zijn prikkelbaarder en kwetsbaarder. Werknemers boven de 55 lopen het minste risico. Vermoedelijk is dat een gevolg van het Healthy Workers Effect: na verloop van jaren blijven alleen de ‘sterken’ over.”

Of misschien zitten in die groep juist de grootste pestkoppen? Notelaers: “Daar durf ik geen uitspraken over doen. Onderzoek naar wie pest is bijzonder moeilijk. Want niemand zal zomaar spontaan verklaren dat hij zijn collega de duvel aandoet.”

 

© Jan Stevens