Thee, toast en marmelade

In zijn boek Adolf Hitler en de Eerste Wereldoorlog maakt Thomas Weber brandhout van de mythe dat Hitler tijdens WOI een dappere frontsoldaat was. “Als ordonnans was hij kilometers achter de frontlijn actief. Terwijl zijn medesoldaten in de loopgraven kniehoog in de modder tussen de ratten en de rottende lijken zaten te verkommeren, slurpte Adolf thee en at hij toast met marmelade in een warme kamer. Zijn medesoldaten noemden hem minachtend een ‘Etappenschwein’, een ‘achterlandvarken’.”

 

“De universiteit van mijn leven”, zo omschreef Adolf Hitler zijn jaren als jonge soldaat aan het Westelijke Front tijdens de Eerste Wereldoorlog. Van 1914 tot 1918 vocht hij in het 16^e Beierse reserve-infanterieregiment in de streek rond Ieper en aan de Somme. Jaren later beschreef hij in Mein Kampf zijn glorieuze belevenissen als dappere ordonnans die op gevaar voor eigen leven onder zwaar artillerievuur brieven van loopgraaf naar loopgraaf bracht. Hij stelde het regiment waartoe hij behoorde voor als een verzameling idealisten die er vrijwillig en bewust voor gekozen hadden hun leven te geven voor het vaderland. “Tijdens onze vuurdoop in oktober 1914 stormden we naar voor met het lied ‘Deutschland, Deutschland über alles, über alles in der Welt!’”, schreef de latere Führer. “Met de brandende liefde voor het thuisland in onze harten gooiden we ons in de strijd, alsof we naar een dansfeest trokken.”

In zijn redevoeringen in de jaren twintig en dertig verwees Hitler vaak naar zijn leven als eenvoudige frontsoldaat tussen de andere frontsoldaten. Met veel pathos verkondigde hij dat zijn nationaal-socialistische overtuiging en die van zijn medesoldaten in de loopgraven tot volle wasdom gekomen was. Hij beweerde ook dat zijn antisemitisme wortelde in ‘slechte ervaringen’ met de Joodse officier Hugo Gutmann, zijn directe overste. “Jarenlang hebben prominente Hitlerbiografen die beweringen voor waar aangenomen”, zegt Thomas Weber, professor geschiedenis aan de universiteit van het Schotse Aberdeen. “Zelfs de voortreffelijke historicus Ian Kershaw schreef in zijn Hitlerbiografie dat Hugo Gutmann ‘onpopulair was bij de mannen van het regiment en gehaat door Hitler.’ Maar niets is minder waar. Adolf Hitler heeft zijn belevenissen als ordonnans tijdens de Eerste Wereldoorlog vervalst. Tot op de dag van vandaag is iedereen hem daarin kritiekloos gevolgd.”

 

De onbekende soldaat

Uw boek Adolf Hitler en de Eerste Wereldoorlog is voor 70% gebaseerd op nieuw bronnenmateriaal. Hoe en waar hebt u dat gevonden?

THOMAS WEBER: Ik dacht lang dat over Hitler alles al gezegd en geschreven was. Alleen had ik het gevoel dat de geschiedschrijving over zijn soldatenjaren tijdens de Eerste Wereldoorlog niet echt deugde. Ze putte vooral uit bronnen als Mein Kampf en de propaganda van Hitlers nazipartij NSDAP. Historici waren zich daarvan bewust, maar legden zich erbij neer omdat ze dachten dat er niets anders voorhanden was. Tot een collega-historicus me begin 2004 suggereerde om dieper te gaan graven in het regiment waar Hitler deel van uitmaakte. Ik besloot me onder te dompelen in het 16^e Beierse reserve-infanterieregiment (RIR16), bijgenaamd het List Regiment, en onderzoek te voeren naar de soldaten en officieren die rond Hitler cirkelden. Vanuit die nieuwe bronnen kon ik dan gaan vergelijken met wat in de bekende, vervuilde bronnen door en over Hitler verteld werd. Tot mijn grote verrassing was niemand eerder op dat idee gekomen. In december 2004 boekte ik een reis naar München, waar in het Bayerisches Kriegsarchiv alle documenten over Hitlers regiment bewaard worden. Net voor mijn vertrek stuurde een vriend me een e-mail met als onderwerp: ‘Slecht nieuws’. Hij had gelezen dat bij een kleine Engelse uitgever een boek over Hitlers regiment zou verschijnen, geschreven door ene John F. Williams. Die mail voelde als een koude douche, maar ik had mijn vlucht al geboekt, dus stapte ik toch maar op het vliegtuig naar München. In het archief vroeg ik de archivarissen of ze John Williams kenden. Ze hadden nooit van hem gehoord. In 2005 verscheen van zijn hand Corporal Hitler and the Great War 1914-1918: the List Regiment. Williams had zijn boek geschreven zonder een bezoek te brengen aan het archief waar alle stukken over RIR16 of het List Regiment liggen. Hij heeft geen enkel Duits archief bezocht, maar zich gebaseerd op bestaande biografieën over Hitler en op militaire geschiedenissen uit de jaren twintig en dertig. Hij haalde zijn informatie uit al die boeken die deel uitmaakten van de grote mythe die tussen de twee oorlogen door de nazi’s rond Hitler gebouwd werd. Die grote mythe kwam erop neer dat het nationaal-socialisme geboren was in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog, dat Hitler een uiterst dappere soldaat was en dat de oorlogservaring hem van een gewone man veranderd had in een politiek leider. In de jaren dertig verkondigden de nazi’s: “Wij hebben geen standbeeld nodig voor de onbekende soldaat zoals de Fransen of de Britten. Hitler is onze onbekende soldaat.”

 

U was de allereerste historicus die de archieven van het List Regiment onderzocht heeft?

WEBER: Ja. Niemand had ze eerder bekeken. Negentig jaar lang hebben ze stof liggen verzamelen in de kelders van het Bayerisches Kriegsarchiv. Alle onderzoekers die er voor mij gepasseerd waren, zochten naar documenten over Hitler tijdens de Eerste Wereldoorlog, nooit naar documenten over zijn regiment. Ze vonden amper iets en gaven het snel op. Daardoor hebben ze de belangrijkste informatie gemist en is Hitlers grote mythe al die jaren kunnen blijven verder bestaan. Een deel van het RIR16-archief was niet eens gecatalogeerd. In de juridische dossiers van het regiment zaten in beslag genomen brieven van militairen, getuigenissen van officieren. Papieren die goud waard zijn en waar niemand in gekeken had, zelfs niet de archivarissen.

Het Bayerisches Kriegsarchiv in München was niet mijn enige grote bron. Ik ben ook gaan zoeken in archieven in andere landen, waaronder stads- en dorpsarchieven in West-Vlaanderen, en ik heb ook heel wat materiaal gevonden bij de nakomelingen van soldaten die tot Hitlers regiment behoorden.

 

Hoe kwam Hitler als Oostenrijker in het Duitse leger terecht?

WEBER: In 1913 verhuisde hij van Wenen naar München. Hij was toen 24. Hij verliet Oostenrijk om aan de dienstplicht te ontsnappen. Hij wou niet in het Oostenrijkse leger dienen omdat hij als pan-germaanse nationalist het Habsburgse rijk verachtte. Maar de Oostenrijkse politie kon hem toch traceren. Hij koos eieren voor zijn geld en kwam met hen overeen dat hij zich medisch zou laten keuren in Salzburg. Daar werd hij afgekeurd voor de militaire dienst. Toen WOI uitbrak, leefde hij in München. Hij schreef zich vrijwillig in voor het Duitse leger. Later zou hij verkondigen dat hij een brief geschreven had naar de koning van Beieren waarin hij zijn diensten aanbood en dat de koning hem een brief terugstuurde om hem in het Duitse leger te verwelkomen. Hij liet het uitschijnen alsof hij de enige Oostenrijker was die in het Duitse leger mocht gaan vechten. Dat is absolute nonsens. De koning had wel andere dingen aan zijn hoofd dan te antwoorden op een brief van ene Adolf, postkaartenschilder uit Oostenrijk. Hitler is gewoon het dichtstbijzijnde rekruteringsbureau binnengestapt en werd aangenomen. Vermoedelijk stelde niemand vragen over zijn Oostenrijkse afkomst en waren ze blij met elke nieuwe vrijwilliger die zich aandiende. Hij was trouwens niet de enige soldaat met de Oostenrijkse identiteit in het List Regiment.

 

Waar komt de benaming List Regiment vandaan?

WEBER: RIR16 werd List Regiment genoemd naar Julius von List, de eerste commandant. Het regiment werd aan het begin van de oorlog in sneltreinvaart opgericht. Hitler en de nazipropaganda stelden het List Regiment later voor als een vrijwilligersregiment vol idealisten. Dat is een flagrante leugen. Slechts een kleine minderheid had zich vrijwillig aangesloten. De meerderheid bestond uit oude reservisten of ‘Ersatzreservisten’. In vredestijd werden ze niet geschikt bevonden om in het leger te dienen, maar blijkbaar waren ze wel nog goed genoeg om te gaan meevechten in de Grote Oorlog. Het List Regiment was een operetteleger. De meerderheid van de 3000 soldaten had nooit enige militaire training gekregen. In een paar weken tijd werden de soldaten ‘klaargestoomd’. Hitler had eerder nooit een wapen aangeraakt, net als de meeste andere rekruten. Er waren zelfs niet genoeg uniformen. Tijdens hun supersnelle opleiding overheerste bij de soldaten het gevoel dat ze weldra naar een groot feest zouden vertrekken. Toen ze eind oktober 1914 aan het front in de buurt van Ieper aankwamen, juichten ze bij het horen van de explosies. Ze arriveerden aan het front als kleine schooljongens die op weekend trokken. In de eerste slag waarin RIR16 op 29 oktober betrokken raakte, sneuvelden meteen 349 soldaten. De pover getrainde rekruten van het List Regiment maakten geen schijn van kans: ze stonden tegenover professionele Britse soldaten die in koloniale oorlogen gevochten hadden.

 

Etappenschwein

In de eerste dagen aan het Westelijk Front vocht Adolf Hitler ook mee?

WEBER: Daar bestaat geen enkele twijfel over. Het grootste deel van de oorlog zat hij niet in de loopgraven, maar die eerste dagen was ook hij een gewone infanterist. Vrij snel schopte hij het tot ordonnans, koerier, achter de frontlinie, wat hem de bijnaam ‘Etappenschwein’, of ‘achterlandvarken’ opleverde. Veel soldaten droomden van zo’n job. We weten niet waarom Hitler ordonnans werd: hengelde hij er zelf naar of werd hij erin benoemd? De eerste dagen aan het front leed het List Regiment massale verliezen. Gruwelijk veel soldaten én officieren waren ofwel dood, ofwel gewond. Het regiment moest heel snel heropgebouwd worden. Er werden officieren van andere onderdelen van het Duitse leger naar het List Regiment overgeplaatst. Gewone soldaten werden van de ene op de andere dag gepromoveerd tot onderofficieren – zonder dat er naar hun staat van dienst gekeken werd. Andere soldaten werden overgeheveld naar de ondersteunende diensten. Het staat vast dat de meeste soldaten die tot ordonnans achter de frontlinie gebombardeerd werden, niet echt deugden voor een leven in de loopgraven. De officieren dumpten zo de waardeloze vechters en de lastige karakters. Als ordonnans ‘pendelde’ Hitler tussen de hoofdkwartieren van het regiment in Fournes en in het kasteel van Fromelles. Hij bleef kilometers ver verwijderd van de loopgraven.

Natuurlijk was de baan van een ordonnans achter de frontlinie niet zonder risico’s. Het is alleszins geen job die ik zou willen doen, maar de frontsoldaten vonden het een echte luizenbaan. De ordonnansen hadden een dak boven hun hoofd en lagen ’s nachts in een warm bed. Ze werden met de nek aangekeken en uitgemaakt voor lafaards. Van zodra Hitler een ordonnans werd, deelde hij niet langer de ervaringen van de frontsoldaten en wist hij ook niet meer wat zij over de oorlog dachten. Dat zet zijn eigen theorie en die van de nazipropaganda dat de Duitse soldaten door hun ervaringen aan het front tot nationaal-socialisten gevormd werden, op losse schroeven. Het nationaal-socialisme was zogezegd gegroeid uit de mythische broederschap tussen de Duitse frontsoldaten. In werkelijkheid heeft die broederschap aan het front nooit bestaan. Het leven in de loopgraven was afschuwelijk, met vernieling, kou, lange perioden van verveling en bang afwachten op de volgende aanval. Wanhopige, uitgehongerde soldaten bestolen hun makkers en stonden elkaar naar het leven. Er was geen heroïsche Kameradschaft. In de jaren twintig werd die Kameradschaft uit WOI zowel voor links als rechts dé populaire slogan. Linkse politici gebruikten de Kameradschaft om de tegenstellingen in de Duitse maatschappij te overwinnen en zo een beter, pacifistisch Duitsland op te bouwen. Rechts gebruikte dezelfde retoriek, alleen was het einddoel niet pacifistisch. Hitler is op die kar gesprongen en is samen met de NSDAP zijn eigen oorlogservaringen in functie daarvan gaan herschrijven.

 

Werd hij dan door niemand van zijn vroegere regiment tegengesproken?

WEBER: Jawel, maar de nazi’s slaagden erin de critici in diskrediet te brengen. Sommige veteranen uit Hitlers regiment hadden artikels geschreven in sociaal-democratische kranten waarin ze Hitlers oorlogsverhalen tot brandhout herleidden en beschreven wat er echt gebeurd was. De nazi’s deden ze af als linkse leugens en anonieme vuilspuiterij. Veel van die artikels waren anoniem, omdat de auteurs bang waren door de nazi’s aangepakt te worden. Tot nu nemen historici ook aan dat die stukken anonieme wraakacties van politieke Hitler-opponenten waren. Ik heb de identiteit van die anonieme schrijvers kunnen achterhalen: het waren wel degelijk allemaal veteranen uit het List Regiment.

 

Hugo Gutmann

Hitler werd gedecoreerd met twee ijzeren kruisen én raakte tweemaal gewond. Een echte lafaard zal hij toch wel niet geweest zijn?

WEBER: Hij was een goeie soldaat die deed wat hem gevraagd werd. Zijn officieren waren tevreden over hem: hij voerde zijn opdrachten perfect uit. Hij raakte twee keer gewond: in 1916 tijdens de slag aan de Somme, waardoor hij verschillende maanden met ziekenverlof kon en de vreselijkste episodes mistte. En hij kreeg ook een dosis mosterdgas te verwerken in 1918 waardoor hij zogezegd blind werd. Er heeft altijd twijfel bestaan of die blindheid echt was of gefaket om zo weg te kunnen geraken van het front. Onlangs ben ik in contact gekomen met een van de nabestaanden van een dokter die Hitler toen onderzocht. Het rapport van die dokter was klaar en duidelijk: Hitlers blindheid was ‘psychosomatisch’.

De realiteit van Hitlers soldatenleven verschilde radicaal van wat hij achteraf beweerde. De heldendaden die hij later over zichzelf rondbazuinde zijn verzonnen. Net als zijn verhaal dat het leven aan het front zijn antisemitisme aangezwengeld heeft. Zijn ‘traditionele’ Oostenrijkse antisemitisme zou door een aantal gebeurtenissen aan het front geradicaliseerd zijn tot extreem-rechts antisemitisme. Ook de andere soldaten in het List Regiment zouden extreem antisemitisch geweest zijn en zouden hun Joodse officieren gehaat hebben. Maar daar is geen enkel bewijs van terug te vinden. Sterker nog: het is complete bullshit. Er zaten nogal wat Joodse soldaten en officieren in het List Regiment. De Joodse officier Hugo Gutmann werd volgens Hitler door iedereen – inclusief de officieren – diep gehaat. Uit het materiaal dat ik gevonden heb, blijkt het tegendeel: hij had een bijzonder goeie relatie met zijn mede-officieren en ondergeschikten. Hij klom snel op en haalde de tweede hoogste graad in het regiment. De officieren waren laaiend enthousiast over zijn kwaliteiten. Als Hitler op voorspraak van Gutmann in 1918 het IJzeren Kruis krijgt, aanvaardt Hitler die onderscheiding zonder morren. De twee kenden elkaar persoonlijk en hadden een goede relatie, ook al beweerde Hitler later dat Gutmann dé oorzaak was van zijn rabiate antisemitisme.

Eind jaren dertig werd Gutmann opgesloten in een Gestapokamp. De gevangenisbewakers waren ook veteranen van het List Regiment. Zij kregen hem met de hulp van een paar andere ex-officieren van het List Regiment vrij. Gutmann vluchtte daarna naar Amerika.

Ik heb pas onlangs een getuigenis toegestuurd gekregen van een Joodse man die in de Eerste Wereldoorlog in het List Regiment diende en later in Israël is gaan wonen. De man had zijn memoires al in 1961 geschreven, maar ze waren in het Hebreeuws en zijn daardoor aan de aandacht van historici ontsnapt. Uit zijn geschriften blijkt dat hij als Joodse soldaat goed geïntegreerd was en een normale relatie met zijn officieren had. Die man had Hitler verschillende keren ontmoet. Hij geeft ook de reden waarom Hitler nooit een hogere rang gekregen heeft: de commandant van RIR16 zag dat niet zitten omdat Hitler volgens hem niet over de nodige leiderscapaciteiten beschikte. Daarenboven vond hij Hitler maar een enge man.

 

Thomas Weber, Hitler en de Eerste Wereldoorlog, Nieuw Amsterdam, 496 blz., ISBN: 978-90-4680-919-8

 

 

Tekst: © Jan Stevens

Foto: © Veerle Van Hoey