‘Zijn leven lang worstelde Poetins kok met een minderwaardigheidscomplex’

De Russisch-Amerikaanse journaliste Anna Arutunyan schreef samen met haar man Mark Galeotti, Brits historicus en bejubeld Rusland-kenner, de ultieme biografie van ‘Poetins kok’ Jevgeni Prigozjin. “Hij was vooral businessman, opportunist en gangster.”

Nadat Jevgeni Prigozjin op 23 augustus 2023 op zijn 62^e het leven liet in een wellicht door het Kremlin bestelde vliegtuigcrash, waren Anna Arutunyan en Mark Galeotti het snel eens over de titel van hun boek: Ondergang. “Net voor Prigozjins mislukte muiterij in juni 2023, tekenden we het contract met de uitgever”, herinnert Arutunyan zich. “Twee maanden later was de Wagner-baas dood. Dat gaf ons schrijfproces een boost: we wisten nu hoe ons verhaal zou eindigen en hoefden niet meer te speculeren over Prigozjins toekomst.”

Anna Arutunyan is geboren in Moskou, waar ze twintig jaar lang werkte als journalist voor Moscow News. Tot Vladimir Poetin eind 2013 de stekker trok uit Ruslands oudste Engelstalige krant.

Meteen na de invasie in Oekraïne in februari 2022 verliet Arutunyan Rusland. Later dat jaar verscheen haar boek Hybrid warriors, over huurlingen en ‘freelancers’ die in opdracht van het Kremlin na de annexatie van de Krim in 2014 het oosten van Oekraïne onveilig maakten. “Toen raakte ik gefascineerd door die rare, boertige kerel genaamd Jevgeni Prigozjin, ‘Zjenja’ voor de vrienden. Alleen woonde ik tijdens de research voor Hybrid warriors nog in Moskou en was ik te bang om Zjenja onder de loep te nemen. Over zijn rol in het huurlingenleger Wagner hield hij zich altijd op de vlakte. Tot hij in september 2022 naar voor stapte als krijgsheer.”

Waarom deed hij dat?

Anna Aratunyan: “Het Kremlin wou dat hij in de schaduw bleef: niemand mocht weten dat de steenrijke restauranthouder en cateraar ook een huurlingenleger leidde. Wagner boekte zowat als enige successen op het slagveld in Oekraïne en het frustreerde Prigozjin steeds meer dat hij daar niet de pluimen voor op zijn hoed mocht steken. Uiteindelijk gaf Poetin hem groen licht, waarna hij gevangenissen begon af te schuimen op zoek naar rekruten. De behoefte aan nieuwe soldaten was zeer groot. Ik vermoed dat hij net daarom toestemming kreeg om als Wagner-baas in de spots te gaan staan.

“Vanaf dan roerde Prigozjin zich steeds meer en werd ook het belang en aandeel duidelijker van de ‘niet-statelijke’ gewapende groepen in het conflict in Oekraïne. Bleek dat ze vast deel uitmaakten van Poetins systeem. De huurlingenlegers bezorgden de president veel flexibiliteit, maar waren tezelfdertijd risicovol. Terwijl de groene huurlingenmannetjes vanaf 2014 in Donetsk en Loehansk oorlog stookten, kon de president doen alsof zijn neus bloedde. Alleen leek hij niet in de gaten te hebben dat ze zo macht over hem kregen. Zolang de agenda’s van zowel de private militaire bedrijfjes als van het Kremlin gelijkliepen, was er geen vuiltje aan de lucht. Tot belangen uit elkaar begonnen te lopen.”

Zoals bij Prigozjin?

“Precies. In het Westen leeft de overtuiging dat Vladimir Poetin private militaire firma’s inzet om iedereen te misleiden. Dat is juist, alleen is dat niet zijn voornaamste motief. Door een deel van het militaire werk aan de privé uit te besteden, hoopt hij een aantal zwakheden en tekortkomingen van het Russische staatsapparaat te compenseren. Dat gaat lijnrecht in tegen de mythe van de almachtige dictator die de teugels stevig in handen heeft. De waarheid is dat Poetin níet alles controleert. In het Kremlin is er eensgezindheid dat ze niet altijd kunnen vertrouwen op hun eigen staatsinstellingen om ambitieuze en risicovolle doelen te halen. Soms vinden ze het verstandiger om buitenstaanders de kastanjes uit het vuur te laten rapen. Dan hoeven ze geen verantwoording af te leggen aan de publieke opinie.”

Ligt Vladimir Poetin dan wakker van de publieke opinie?

“Vergis u niet: het conflict in Oekraïne is niet Ruslands, maar Poetins oorlog. Het eerste jaar van de oorlog leek het alsof hij niet al te veel vertrouwen had in de afloop. Vandaag is het een ander verhaal, maar lang twijfelde hij aan de bekwaamheden van zijn eigen leger.”

Toen hij zijn ‘speciale militaire operatie’ inzette, geloofde hij dat hij Oekraïne snel kon overrompelen?

“Ja, en ik geloof nooit dat hij toen dacht dat zijn oorlog zo groot zou worden. Niets van wat na de start van het conflict in 2014 gebeurde, was voorbestemd. Het scenario dat zich de voorbije tien jaar ontplooide, is niet wat Poetin wou. Als hij van een totale oorlog had gedroomd, was hij daar al in 2014 mee gestart. De kaarten voor een algehele invasie lagen toen veel beter dan in 2022.”

Poetins tactiek om vanaf 2014 Wagner-huurlingen en schimmige figuren in naamloze uniformen onrust te laten stoken in de Donbas, groeide hem boven het hoofd?

“Na de annexatie van de Krim had Poetin twee opties: ofwel doorzetten met de volledige invasie van Oost-Oekraïne, ofwel een duidelijk signaal naar de Russische bevolking sturen dat de Krim het eindpunt was en dat alle pogingen om andere stukken van Oekraïne in te palmen, vervolgd zouden worden. Dat zou dan een stevige waarschuwing geweest zijn voor de figuren die aan de basis liggen van het conflict, zoals Igor Girkin. Maar Vladimir Poetin maakte geen keuze en hoopte dat al dat gedoe vanzelf zou oplossen. Dat is vintage Poetin.”

Jevgeni Prigozjin werd in 1961 in Sint-Petersburg geboren in wat u ‘een typische Sovjetintelligentsiafamilie’ noemt.

“In de Sovjet-Unie was ‘intelligentsia’ een klasse-aanduiding. Prigozjins moeder was een dokter die later een kunstgalerie opende. Wat niet wil zeggen dat ze rijk waren. Integendeel, witteboordenspecialisten werden in de arbeidersstaat over het algemeen minder betaald dan collega’s met een blauwe boord. Het salaris van een arts bedroeg 100 tot 150 roebel per maand, wat onder het gemiddelde inkomen lag van 200 roebel. De grootste verdieners in het Sovjetsysteem waren hoge militaire functionarissen, geschoolde industriële arbeiders en professoren. Hun lonen liepen soms op tot 1800 roebel per maand.

“Waarmee ik ook weer niet wil zeggen dat Prigozjin in bittere armoede opgroeide. Zijn vader stierf vroeg en zijn moeder hertrouwde met een skileraar, Samoeïl Zjarkoj. Die stuurde Zjenja naar het elitaire Leningrad Sport Internaat No. 62, waar hij getraind werd om olympisch langlaufer te worden.”

Maar op zijn zestiende werd Prigozjin een kleine crimineel. Waar ging het mis?

“Hij was omringd door kinderen van diplomaten, partijbonzen en directeuren van staatsbedrijven die met hun rijkdom te koop liepen. Ze droegen betere kledij en reden rond in een auto. Hun geprivilegieerde status hadden ze mee te danken aan de wijdverbreide corruptie in de Sovjet-Unie. De jonge Prigozjin vond dat ook hij zijn deel van de koek verdiende. Hij behoorde niet tot de nomenklatoera en had dus ook niet de mogelijkheid om te ritselen en af te romen, dus nam hij zijn toevlucht tot kruimeldiefstallen. Hij liep tegen de lamp; in november 1979 werd hij veroordeeld tot twee jaar voorwaardelijk. Hij bleef stelen en kreeg een jaar later 13 jaar gevangenisstraf.”

Zijn gevangenisjaren noemde hij zijn ‘universiteitsjaren’?

“Daar leerde hij inderdaad alle knepen van het criminele vak. (lacht) Toen hij 1990 vervroegd werd vrijgelaten, kwam hij in een land terecht waar de oude regels verdwenen waren. De passage van Michail Gorbatsjov als hervormer had het oude communistische systeem op losse schroeven gezet. Vrij initiatief was toegelaten en verschillende jonge Russen hadden daarvan geprofiteerd om een eigen zaak op te starten. Wie het in die nieuwe samenleving wou maken, moest een haai zijn.”

Want de Sovjet-Unie was in een rotvaart aan het veranderen in een wild-kapitalistische maffiastaat?

“Ja, en dat kwam Prigozjin goed uit: in de gevangenis had hij geleerd om volbloed haai te zijn. Hij leerde er ook ‘ondernemen’. De eerste jaren van zijn gevangenschap zat hij vaak in de isoleercel omdat hij onhandelbaar was. Tot het besef kwam dat hij beter met het systeem kon meegaan, in plaats van er zich tegen af te zetten. Hij begon te lezen, volgde beroepsopleidingen en zette een bedrijfje op. Hij pikte materiaal uit de werkplaatsen en liet medegevangenen daar souvenirs van maken die in de buitenwereld verkocht werden.

“Tijdens Gorbatsjovs ‘glasnost’, openheid, en ‘perestrojka’, verandering, hing er ook hoop in de lucht. Prigozjin heeft die hoop nooit ervaren. Ik vraag me dan af: zou hij geworden zijn wie hij was als hij niet in de gevangenis had gezeten en die hoopvolle jaren had meegemaakt?

“Maar ook Vladimir Poetin heeft die periode gemist, want net toen Gorbatsjov aan de macht kwam, werd de jonge KGB-verbindingsofficier uitgestuurd naar het Oost-Duitse Dresden. Dat was toen een godvergeten gat waar alleen halve liters bier enig soelaas boden. Vijf jaar lang knipte Poetin krantenartikels uit. Toen hij in 1990 naar de Sovjet-Unie terugkeerde, kwam hij net als Prigozjin terecht in die nieuwe samenleving. Zijn communistische ideaal lag op apegapen en hij nam ontslag uit de KGB. Een jaar later ging hij aan de slag bij Anatoli Sobtsjak, zijn vroegere professor recht aan de universiteit van St.-Petersburg, toen nog Leningrad. Sobtsjak was net burgemeester geworden.”

Poetin schopte het snel tot adjunct-burgemeester?

“Hij werd bevoegd voor de buitenlandse betrekkingen van de stad en voorzitter van de raad die casino’s moest controleren. Hij kon wheelen en dealen met buitenlandse investeerders en gokbazen. Vladimir Poetin kreeg zo de meest lucratieve sectoren van de stad in handen. Want de economie was net geopend en de buitenlandse businessmen stroomden toe.”

Prigozjin stapte intussen in de Sint-Petersburgse horeca?

“Hij opende een hotdogkraam op de markt van Sint-Petersburg. Begin jaren 1990 gold dat als een delicatesse uit het Westen. In plaats van frankfurters gebruikte hij goedkope sosiski-worstjes uit de Sovjet-Unie en serveerde ze in een broodje met zelfgemaakte mosterd. Naar eigen zeggen verdiende hij zo makkelijk 1000 dollar per maand.

“Na een tijd zwom Prigozjin in een berg cash. Hij investeerde dat geld in de gokindustrie en in een supermarktketen. In 1995 opende hij een wijnbar en een jaar later zijn eerste exclusieve restaurant, Staraja Tamozjnaja of Oud Douanehuis. Dat ligt aan de Universiteitskade in Sint-Petersburg, recht tegenover het Winterpaleis en werd toen beschouwd als het allereerste toprestaurant van de stad. De Russische nieuwe rijken waren in de wolken.

“De kersverse Russische kapitalisten waren verzot op dure blingbling. Een populaire mop uit die tijd vertelt hoe zo’n ‘Nieuwe Rus’ zijn nieuwe horloge aan een vriend liet zien. ‘Hoeveel heb je ervoor betaald?’, vroeg de ene. ‘200 dollar’, antwoordde de andere. ‘Maar hoe kun je zo dom zijn, hier om de hoek verkopen ze hetzelfde horloge voor 500 dollar! Idioot!’ (lacht) Alles draaide rond status en showing off.”

Chique uit eten gaan, sloot daar naadloos bij aan?

“Prigozjin had dat heel goed gezien. Het decor van zijn restaurant was aristocratisch en de oesters werden geïmporteerd uit Bretagne. Die van de Zwarte Zee zijn veel lekkerder, maar dat telde niet: het moésten Franse oesters zijn. In de VIP-ruimte van Staraja Tamozjnaja, de zogenaamd ‘Presidentiële Zaal’, hing een groot schilderij met Prigozjin en een stel rijkelui die gekleed in kostuums uit de 19^e eeuw zitten dineren. Heren van stand met een goed glas cognac binnen handbereik.”

Maar achter de schermen was ‘heer van stand’ Jevgeni Prigozjin nog steeds de ritselaar en misdadiger van weleer?

“Elke Nieuwe Rus in Sint-Petersburg was in die tijd op een of andere manier een misdadiger. Alleen door de boel te belazeren, kon je als ondernemer overeind blijven. Ze opereerden in grijs gebied en hadden allemaal connecties met maffiaclans. Prigozjin speelde het slim: hij wist hoe hij zijn pappenheimers moest soigneren en bouwde via zijn restaurant en via het stadhuis van Sint-Petersburg een netwerk uit dat goud waard was.”

Wanneer ontmoette hij Poetin voor het eerst?

“Prigozjin situeerde de eerste ontmoetingen met Vladimir Poetin in het begin van deze eeuw. Maar het vermoeden is groot dat ze elkaar al kennen van in de jaren negentig. Alle belangrijke figuren uit het stadsbestuur schoven graag hun benen onder tafel in Staraja Tamozjnaja. Het zou toch heel merkwaardig zijn dat adjunct-burgemeester Vladimir Poetin er nooit een vorkje was komen meeprikken? Een vriend uit die tijd herinnert zich hoe Prigozjin veel tijd en moeite investeerde in het opbouwen van een vriendschap met Viktor Zolotov, Poetins chauffeur, lijfwacht én judosparringpartner. Vandaag is Zolotov generaal en commandant van de Nationale Garde. Drie decennia lang was hij go-between tussen Prigozjin en Poetin.”

Prigozjins bijnaam is ‘Poetins kok’. Heeft hij ooit voor Poetin gekookt?

“Nee, hij was nooit iemands kok. Hij richtte een cateringbedrijf op, Concord, en versierde via zijn Sint-Petersburgse netwerk cateringcontracten voor officiële conferenties, vergaderingen en banketten.

“In 2001 deed Vladimir Poetin rechtstreeks beroep op cateraar Jevgeni Prigozjin. De Franse president Jacques Chirac kwam samen met zijn vrouw op staatsbezoek. Prigozjin ontving hen op zijn restaurantboot New Island, de duurste eettent van de stad. Ze smulden van eendenleverpastei, zwarte kaviaar en tournedos met zwarte truffels. Prigozjin schonk als een volleerde kelner de glazen vol. Als dank voor het sublieme etentje zorgde president Poetin ervoor dat Prigozjin over heel Rusland schoolmaaltijden mocht bezorgen. Er werd een gigantische maaltijdenfabriek gebouwd, gefinancierd door staatsbank Vnestjorgbank.”

Prigozjin haalde ook lucratieve contracten binnen om het Russische leger te voeden?

“De kritiek dat zijn fabrieksvoedsel niet te vreten was, zwol aan. Ingrediënten waren rot en alles werd aangelengd en verdund met liters water. Niet alleen soldaten kregen die inferieure troep te vreten, maar ook kleuters, lagereschoolkinderen en scholieren. De toen nog bestaande onafhankelijke media beten zich vast in de inhalige Prigozjin die in ruil voor overvloedig veel staatsgeld, ondermaatse schoolmaaltijden leverde.”

Wat dreef hem: geld of macht?

“Allebei. In het Westen kun je met geld macht kopen. In Rusland is het net omgekeerd: daar geeft macht je geld. Macht wil dan zeggen dat je je zo dicht mogelijk moet aanschurken tegen het regime. Hoe dichter bij Poetin en zijn officiële getrouwen, hoe meer staatscontracten en hoe meer geld.

“Prigozjins Concord Management and Consulting Group groeide uit tot een machtig zakenimperium met naast restaurants en catering de trollenfarm Internet Research Agency (IRA), mediaconcern Patriot Media en het Wagner-huurlingenleger. Vanuit het IRA en Patriot organiseerde Prigozjin online black-pr-campagnes tegen Russische opposanten zoals Aleksej Navalny, maar probeerde hij in 2016 ook de Amerikaanse verkiezingen te verstoren.”

Werkte hij in opdracht van Poetin?

“Algemeen wordt aangenomen dat IRA en Patriot Media geheime Kremlin-operaties waren om wereldwijd de publieke opinie te beïnvloeden. Het waren ook best stevige ondernemingen: in 2018 trok Prigozjins nepnieuwsbedrijf met een jaarbudget van 4,7 miljoen dollar maandelijks dertig miljoen bezoekers. Toch denk ik dat Prigozjin daar in de eerste plaats zelf het initiatief voor nam. Het was in de periode vóór het Kremlin alle vrije media het zwijgen oplegde. Anti-Poetinstemmen werden nog gehoord. Ook de activiteiten van Jevgeni Prigozjin lagen onder een vergrootglas. De black-pr die hij via IRA en Patriot Media verspreidde, diende in het begin om wraak te nemen op journalisten die kritische artikels over hem geschreven hadden.

“Volgens een bron binnen Concord begon de samenwerking tussen IRA en het Kremlin na een gesprek dat Prigozjin in 2012 voerde met Vjateslav Volotin, op dat moment de politieke baas van het Kremlin. Vandaag is Volotin voorzitter van de Doema. Toen had hij de leiding over een legertje Kremlin-bloggers die via sociale media de harten en geesten van de Russen moesten veroveren. Dat draaide vierkant en hij vroeg advies aan trollenbaas Prigozjin. Die bood ‘spontaan’ aan zijn trollen in te zetten en beloofde ‘fucking geweldige’ resultaten.”

Prigozjin rook meteen big business?

“Ja, en hij zag het ook als een kans om Kremlin-snobs zoals die Volotin op hun plaats te zetten. ‘Wacht maar eens af, jullie zullen niet op mij blijven neerkijken.’ Want zijn leven lang worstelde Poetins kok met een minderwaardigheidscomplex: ‘Wat ik als ondernemer ook bereik, altijd blijven jullie geloven dat jullie beter zijn dan mij.’

“Ook Wagner kwam er op initiatief van Prigozjin, lang voor het Kremlin de mogelijkheden van het huurlingenleger voor de vuile oorlog in Oost-Oekraïne zag. Na 9/11 maakten in het Westen de zogenaamde private militaire firma’s furore. Ex-militairen richtten hun eigen uitzendkantoren voor huurlingen op om in conflictgebieden beveiligingsoperaties uit te voeren. Prigozjin zag daar brood in en richtte ook zijn private militaire firma op. Later sloot de voormalige luitenant-kolonel Dmitri Oetkin aan. Oetkin had SS-tatoeages op zijn schouders en een nazi-adelaar op zijn borst. Ze noemden hun huurlingenfirma naar Adolf Hitlers favoriete componist Richard Wagner.”

Was Prigozjin ook een nazi?

“Hij was half Joods en had geen enkele ideologie, behalve misschien dat hij oor had naar de Kremlin-retoriek van ‘Make Russia great again’. Hij was vooral een businessman, opportunist en gangster.”

Waren Poetin en Prigozjin ooit vrienden?

“Ze hadden geen relatie van gelijken: de ene was de baas, de andere de klant. Ja, ze keuvelden soms over koetjes en kalfjes, maar er was geen vriendschap. Poetin behandelt zijn vrienden anders.”

Echte vrienden laat hij niet uit de weg ruimen?

“Bij aanhoudende problemen geeft hij ze een nieuwe functie. Sergei Sjojgoe is een vriend van Poetin. In het leger was er al lang ontevredenheid over hoe Sjojgoe als minister van Defensie functioneerde. Een mindere god was zonder pardon gedumpt. Sjojgoe niet: voortaan is hij secretaris van de Russische Veiligheidsraad, in opvolging van Nikolai Patroesjev, een andere vriend. Die nieuwe benoeming is een beloning voor Sjojgoe’s loyaliteit.

“Prigozjin deed zeer lang zijn best om loyaal te zijn. Maar nooit voelde hij erkenning. De mislukte muiterij in juni 2023 is een rechtstreeks gevolg van Poetins minachting voor hem. Prigozjin zag zijn mannen sterven op het slagveld in Bachmoet. Hij eiste dat ‘mislukkelingen’ zoals Sergei Sjojgoe en opperbevelhebber Valeri Gerasimov aan de kant geschoven werden. Hij had gehoopt dat veel legereenheden zijn muiterij zouden volgen, maar dat gebeurde niet, ondanks de grote onvrede in het leger. Maar ook niemand schaarde zich in het openbaar aan de kant van Poetin en Sjojgoe. Iedereen zweeg en keek toe.”

Zowel Oetkin als Prigozjin kwamen twee maanden later om het leven toen hun vliegtuig in het dorp Koezjenkino crashte. Een uitgestelde executie besteld door Poetin?

“Met de mislukte muiterij tekende Prigozjin zijn doodvonnis. Al voeg ik daar meteen als old school-journalist aan toe: ik weet niet of het bevel van Poetin kwam. Alleen is er niet meteen een andere verklaring.”

Anna Arutunyan & Mark Galeotti, Ondergang, Prometheus, 280 blzn., 22,99 euro

(c) Jan Stevens