Smokkelaar van de filosofie

Vlak voor WO II smokkelde de jonge pater Herman Leo Van Breda het persoonlijke archief van de filosoof Edmund Husserl nazi-Duitsland uit. Hij bracht het onder in de universiteit van Leuven. Vandaag is het Husserl-Archief wereldvermaard. Toon Horsten schreef de biografie van pater Van Breda, de lievelingsneef van zijn oma. “Het Husserl-Archief was zijn obsessie. Alles moest er voor wijken.”

 

‘Iedereen noemde hem “de Pater”. In de filosofiewereld was dat zijn bijnaam’, zegt Toon Horsten, stripuitgever en biograaf van Herman Leo Van Breda, pater, redder, stichter en behoeder van het Husserl-Archief aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte van de Leuvense universiteit. ‘Ik was samen met mijn vader in een fotoboek van zijn familie aan het kijken. Er stond een foto in van mijn grootmoeder met naast haar een priester met een sigaret tussen de vingers. Je zag meteen dat mijn oma die man graag zag. ‘Wie is dat?’ vroeg ik. ‘Pater Van Breda, oma’s lievelingsneef’, antwoordde vader. ‘Wat deed hij?’ ‘Iets met filosofie in Leuven.’ ‘Wat precies?’ ‘Geen idee.’ Waarna mijn vader een doodsbrief uit een doos bovenhaalde. Herman Leo Van Breda heette de man. Geboren in Lier op 28 februari 1911, gestorven in Leuven op 4 maart 1974, drie jaar na mijn grootmoeder. “Ridder in de Leopoldsorde, Ridder in de Orde van Oranje-Nassau, Weerstander, Eremedaille van West-Duitsland, een doctoraat in Freiburg en eremedaille van Yad Vashem, uitgereikt bij de 20e verjaardag van de opstand in het getto van Warschau.” Ik vond dat erg intrigerend en wou weten wat die man precies had gedaan. Ik ben er vijf jaar zoet mee geweest.’

Het resultaat is de uitstekend gedocumenteerde biografie De Pater en de filosoof, waarin Horsten beschrijft hoe Herman Leo Van Breda deed wat Martin Heidegger naliet: de intellectuele nalatenschap redden van Edmund Husserl, een van de belangrijkste 20^e-eeuwse Duitse filosofen.

Toon Horsten: ‘Leo Van Breda trad in bij de Franciscanen en werd pater Herman. Meteen na zijn priesterwijding ging hij halverwege de jaren dertig van de vorige eeuw filosofie studeren aan de universiteit van Leuven. Zijn licentiaatsthesis handelde over het vroege werk van Edmund Husserl. Voor zijn doctoraatsthesis wou hij het late werk van de filosoof behandelen. Hij wist dat Husserl nog heel wat ongepubliceerde manuscripten in zijn persoonlijke archief in zijn thuisstad Freiburg had liggen. Hij wou die graag inkijken.’

 

Wat was er zo fascinerend aan de filosofie van Husserl?

Horsten: In de 19e eeuw werden de wetenschappen steeds belangrijker en won het mathematische denken fors terrein. Tezelfdertijd ontstond de psychologie die bewustzijn als onderwerp had. Het leek alsof de filosofie een koning zonder land geworden was. De filosoof Friedrich Nietzsche reageerde daarop met het ontwikkelen van een zeer individualistisch, op persoonlijkheid gebouwd wereldbeeld. Edmund Husserl deed net het tegenovergestelde: in de geest van Plato wou hij van de filosofie weer een absolute en alomvattende wetenschap maken. Hij vond zelfs dat we die doelstelling bijna bereikt hadden. Sterker nog: hij beweerde dat hij de sluitsteen kon leveren om dat ideaal waar te maken.

 

Bescheiden was hij niet.

Horsten: Zeker niet. ‘De filosofie als alomvattende en absolute wetenschap vestigen’, het is een ambitie die moderne mensen niet meer koesteren. Husserl zag zichzelf als een Christoffel Columbus die een nieuwe wereld had ontdekt: het zuivere bewustzijn. Hij geloofde dat we door reflectie en door met alle ballast komaf te maken, de dingen kunnen zien zoals ze écht zijn. Hij had daar ook een methode voor ontwikkeld: de fenomenologische reductie. De toepassing van die ingewikkelde methode bepaalde volgens Husserl niet alleen het lot van de filosofie, maar van de hele wereld. Want pas als we de wereld met behulp van de fenomenologische reductie helemaal doorgrond zullen hebben, kunnen we het ideaal van een rationele en liefdevolle wereld verwezenlijken. Het doel van de fenomenologische reductie was om alle verschijnselen en begrippen die zich aan ons bewustzijn opdringen tot hun essentie te herleiden. Om tot het wezen van de dingen te kunnen doordringen, moest de filosoof afstand nemen van alle overtuigingen, vragen en persoonlijke omstandigheden die hij in zijn bewustzijn aantrof. Over die methode en de grondslagen van zijn filosofie had Edmund Husserl ontzettend veel geschreven en gepubliceerd. Daarnaast had hij ook de praktische toepassingen van zijn filosofie op papier gezet en veel van die geschriften waren nog niet uitgegeven.

 

Dat waren zelfs gigantisch veel geschriften.

Horsten: Ruim 40.000 bladzijden, geschreven in Husserls persoonlijke variant van het Gabelsberger steno. Tijdens zijn actieve leven was dat steno vrij goed ingeburgerd, maar eind jaren dertig beheersten steeds minder mensen die techniek. Als je zo’n manuscript van Husserl nu onder ogen krijgt, moet je het twee keer interpreteren. Eerst moet je het steno ontcijferen, en dan moet je nog eens op zoek naar wat de filosoof precies heeft willen zeggen. Dat is dus geen lachertje.

 

Husserl stierf op 27 april 1938. Op 29 augustus van datzelfde jaar belde pater Herman aan bij Husserls weduwe Malvine in Freiburg.

Horsten: Hij hoopte toen om voor zijn doctoraatsthesis een paar van die manuscripten te kunnen inkijken. Hij was zich zeer goed bewust van de toestand in nazi-Duitsland. Twee maanden later zou de Kristallnacht plaatsvinden. Edmund Husserl en zijn vrouw waren Joods en hun kinderen waren geëmigreerd naar Amerika. Op voorhand had pater Herman met zijn professoren afgesproken dat de universiteit van Leuven een paar van die manuscripten zou uitgeven. Want in Duitsland was dat onmogelijk geworden. Hij logeerde in Freiburg bij de franciscanen in de Adolf-Hitler-Straße. Op die eerste ontmoeting klikte het tussen de 27-jarige pater en de tachtigjarige weduwe Malvine Husserl. Toen haar man nog leefde, waren ze al van plan om het archief en de bibliotheek met 2.700 boeken uit het huis in Freiburg te verhuizen en in het buitenland in veiligheid te brengen. Dat was vooralsnog niet gelukt en de weduwe was de wanhoop nabij. Pater Van Breda gaf haar nieuwe hoop. Hij maakte meteen ook kennis met Eugen Fink, de laatste assistent van Husserl, en met de Senegalees-Franse filosoof Gaston Berger, de vader van choreograaf Maurice Béjart.

 

Martin Heidegger, de opvolger van Husserl als hoogleraar filosofie aan de universiteit van Freiburg, was er op die bijeenkomst niet bij?

Horsten: Heidegger was fan van de nazi’s én lid van de NSDAP. Ooit was Husserl zijn leermeester, maar gaandeweg nam Heidegger steeds meer afstand. Hij stuurde zelfs zijn kat naar Husserls begrafenis. Op Martin Heidegger kon Malvine dus helemaal niet rekenen. Op pater Van Breda des te meer: tijdens dat allereerste bezoek zei hij meteen: ‘We gaan het archief redden.’ Het oorspronkelijke plan was om de 40.000 bladzijden naar Zwitserland te smokkelen naar de psychiater Ludwig Binswanger, die als ex-student in nauw contact was gebleven met Edmund Husserl en een op de fenomenologie gebaseerde psychologie had ontwikkeld. Een bevriende Zwitserse kloosterzuster trok op verkenning en klopte aan bij Binswanger: ‘Kunnen we Husserls archief tijdelijk bij u onderbrengen?’ Het antwoord was: ‘Wij zijn voor de nazi’s. Laat ons met rust.’ Op dat moment besliste Van Breda: ‘Dan smokkel ik het archief naar Leuven.’ Hij wou de documenten als diplomatieke post via de Belgische ambassade de grens over krijgen, maar dan moest hij ze eerst tot in Berlijn brengen.

 

Vanwaar al die geheimzinnigheid? Het ging toch maar over 40.000 bladzijden vol filosofische teksten in steno die niemand begreep?

Horsten: Ik kan je verzekeren dat Herman Leo Van Breda echt zijn leven riskeerde wanneer hij met drie loodzware hutkoffers vol papier met de trein van het zuiden van Duitsland naar Berlijn reisde. Bij een controle was de kans groot dat de nazi’s zouden denken dat hij een spion was. Want de documenten leken geschreven te zijn in codetaal. Daarom ook durfde hij met die koffers de grens niet over en moesten ze als diplomatieke post verstuurd worden. Met drie koffers die samen 100 kilo wogen, reisde hij in zijn eentje eind september 1938 heel Duitsland door. Voor zijn vertrek had hij samen met Malvine een document opgemaakt waarin zij tijdelijk het eigendomsrecht van het archief aan hem afstond. Want enkel Belgische papieren mochten mee met de diplomatieke post van onze ambassade.

De ambassadeur in Berlijn was Jacques Davignon, de vader van Etienne die het tot vice-voorzitter van de Europese Commissie schopte. Davignon was degene die zijn zegen voor de verzending moest geven, maar door de gespannen politieke toestand was hij weggeroepen uit Berlijn. Zijn plaatsvervanger was burggraaf Jo Berryer en voor pater Herman leek dat wel een geschenk uit de hemel. Berryer was een avonturier die tijdens de Spaanse burgeroorlog op het consulaat in het door de republikeinen gecontroleerde Madrid werkte en daar onderdak geboden had aan medestanders van Franco. Hij was meteen gewonnen voor Van Breda’s plan. Die keerde terug naar Leuven, waar hij het bestuur van de universiteit nog moest overtuigen om van start te gaan met een heus Husserl-archief. Hij stelde de universiteit min of meer voor een voldongen feit.

 

Op dat moment waren het ook in België zeer onzekere tijden?

Horsten: Zonder twijfel. Er hing toen ontzettend veel spanning in de lucht. De documenten raakten via de ambassade tot in België en Eugen Fink en Ludwig Landgrebe, een andere assistent van Husserl, kwamen over naar Leuven om er in het gloednieuwe Husserl-Archief de geschriften te ontsluiten. Zij beheersten Husserls steno en kenden zijn filosofie van naaldje tot draadje.

Van zodra het archief veilig en wel in Leuven was, probeerde Van Breda de weduwe van Husserl te overhalen om Duitsland te ontvluchten. Na de Kristallnacht schakelde de Jodenvervolging een paar versnellingen hoger en er werden synagogen in brand gestoken en boeken verbrand. Malvine wou naar haar kinderen in Amerika, maar ze geraakte niet aan een visum. Van Breda stelde haar voor om eerst naar België te reizen. ‘Dan ben je tenminste al veilig. Dat visum komt dan later wel.’ Ze ging akkoord, op voorwaarde dat ook de bibliotheek van haar man en zijn uitgebreide correspondentie met andere grote filosofen mee naar Leuven verhuisde. Hij regelde een container en pas op het moment dat alle goederen in veiligheid waren, stapte Malvine samen met haar huishoudster Joséphine Näpple op de trein richting België. Hij hielp de weduwe en haar huishoudster onderduiken in een klooster in Herent, tot hij een visum voor Amerika voor hen kon bemachtigen. Dat lukte niet en uiteindelijk zou het tot mei 1946 duren voor Malvine Husserl en Joséphine Näpple aan de overtocht naar Amerika konden beginnen.

Tijdens de bezetting werden Joden verplicht tot het dragen van de Davidster. De gemeentesecretaris van Herent stuurde op 3 juni 1942 een ster voor Malvine naar ‘Pater Herman Leo Van Breda’. Blijkbaar wist de secretaris dat de weduwe van Husserl ondergedoken zat in het plaatselijke klooster. Malvine heeft die ster nooit gedragen.

Als het nodig was onderhandelde Van Breda met de Duitse bezetter. Hij had geluk dat Leuven bestuurd werd door Major Wehrkreiskommandeur Reinold von Thadden, een Pruis van adellijke afkomst die zich in de jaren dertig als lid van de protestantse Bekennende Kirche verzet had tegen pogingen van de nazi’s om de kerk aan banden te leggen. Die kerk had zich ook uitgesproken tegen de Jodenvervolging. Von Thaddens halfzuster Elisabeth was trouwens in het verzet actief, en werd in september 1944 geëxecuteerd. Van Breda had een erg goede verstandhouding met Von Thadden. Ik vermoed dat de majoor Malvine de hand boven het hoofd hield, waardoor ze als Joodse de oorlog overleefde.

 

Had ze in Antwerpen ondergedoken gezeten, was ze in een vernietigingskamp beland?

Horsten: Antwerpen was de enige stad waar de politie aan razzia’s meewerkte. Daar had ze inderdaad waarschijnlijk het einde van de oorlog niet gehaald.

Tijdens de bezetting viel de werking van het Husserl-Archief stil. Fink keerde terug naar Freiburg, Landgrebe reisde naar Hamburg. Van Breda had geen personeel meer, maar hij regelde het zo dat verschillende ondergedoken Joden van op hun onderduikadres teksten van Husserl begonnen te transcriberen.

 

Betaalde hij hen daarvoor?

Horsten: Hij zag dat vooral als bezigheidstherapie. Hij had toen zelf niet veel geld, maar sommige Joodse mensen namen het hem achteraf zeer kwalijk dat hij hen niet betaalde op het moment dat zij aan de grond zaten.

 

Ze voelden zich door hem gebruikt?

Horsten: Ja. Het Husserl-Archief was voor hem een obsessie. Hij was er toevallig in gerold, maar maakte er al zeer snel zijn levensmissie van. Alles moest er voor wijken. Hij droeg de titel ‘professor’ aan de Leuvense universiteit, waar velen hem niet meteen als een grote filosoof beschouwden. ‘Hij heeft amper iets gepubliceerd.’ Dat is waar, maar hij heeft wel de hele intellectuele nalatenschap van een grote Duitse filosoof gered én toegankelijk gemaakt. Vandaag zouden we hem een cultuurmanager noemen. Hij had een gigantisch netwerk dat hij zijn leven lang gebruikte en inzette om zijn geesteskind springlevend te houden.

Van Breda was zeer bedreven in het vinden van geld. Veertig jaar lang trok hij als een echte bedelpater van de ene rijke familie naar de andere. Het geld dat hij ophaalde, investeerde hij in zijn archief. Hij hield daar geen boekhouding van bij, waardoor ik niet al zijn geldschieters heb kunnen traceren. Wat ik wel weet, is dat hij fondsen kreeg van de Franqui-Stichting, de Unesco, het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek en NV De Gids. Dat was het bedrijf dat na de oorlog de krant De Standaard uitgaf. Zij schonken 500.000 frank. Het ging vaak over fikse bedragen, al nam hij ook genoegen met minder. Het zou te negatief zijn om te stellen dat hij voortdurend geld aan het aftroggelen was, maar hij leefde wel op giften.

 

Wat voor een mens was pater Herman Leo Van Breda?

Horsten: Er circuleren een aantal verhalen over zijn opvliegende karakter. Hij leed aan diabetes en de behandeling daarvan stond nog in de kinderschoenen. Het zou best kunnen dat veel van zijn verbale uitvallen een gevolg waren van zijn ziekte. Als het op de uitbouw van zijn archief aankwam, kon hij heel innemend zijn. Kapitaalkrachtige mensen wist hij er vrij makkelijk toe te overhalen om hun portemonnee te trekken. Hij maakte grapjes, babbelde een beetje hier en een beetje daar en probeerde zo zijn zin te krijgen. Hij was ijdel. Wijlen Samuel IJsseling, zijn opvolger als directeur van het Husserl-Archief omschreef hem vrij accuraat: ‘Van Breda had een groot ego, maar was geen egoïst.’

Hij correspondeerde uitgebreid met de filosoof Maurice Merleau-Ponty. Die was goed bevriend met Jean-Paul Sartre. Van Breda schreef dat hij Sartre niet echt een interessante filosoof vond, maar voegde er toch aan toe: ‘Kun je geen afspraak met hem regelen?’ (lacht) Hij heeft Sartre ook ontmoet én gebruikt toen hij geld voor zijn archief nodig had. Zo schermde hij met de naam Sartre om bij de Unesco aan geld te geraken.

 

Eigenlijk was hij een opportunist?

Horsten: Ja. Anna Katz, de moeder van de Antwerpse schepen Claude Marinower, heeft hem tijdens de oorlog zeer goed gekend. Zij leefde samen met haar man Marcel Marinower ondergedoken in Leuven. Ik heb haar voor het boek uitgebreid gesproken en het werd snel duidelijk dat ze een grondige hekel aan Van Breda had, precies door dat opportunisme. Marcel Marinower werd in februari ’44 door de Duitsers opgepakt en op transport naar Auschwitz gezet. Zijn vrouw gaf een envelop met familiefoto’s in bewaring bij pater Herman. Ze vertelde me dat die foto’s Marcels kostbaarste bezit waren en zijn enige herinnering aan zijn familie. Van Breda beloofde dat hij ze zou bijhouden tot na de oorlog. Hij heeft dat niet gedaan, maar ze verbrand. Anna’s man overleefde Auschwitz en toen ze de foto’s terugvroegen, kregen ze nul op het rekest. Ze zei me: ‘Als je 40.000 bladzijden kunt verstoppen, kun je toch gemakkelijk een envelop met foto’s bijhouden?’ Toen Marcel Marinower was opgepakt, vroeg ze Van Breda ook of hij een brief aan de Duitsers wou schrijven ten gunste van haar man. Hij weigerde. ‘Dat kan ik niet,’ zei hij. ‘Want ik ben professor. Het is te gevaarlijk.’ Op een bepaald moment vroeg Van Breda aan Anna Katz om Malvine Husserl te bezoeken, zodat de weduwe haar zinnen wat kon verzetten. ‘Ze droeg ontzettend veel juwelen’, herinnerde Anna zich. ‘Tijdens het gesprek stelde zij zich hautain op. Ik vond het een vreselijk mens. Ik ben er nooit meer terug geweest.’

 

Toon Horsten, De pater en de filosoof, Vrijdag, 296 blz., 22,50 euro

 

Toon Horsten

• 1969 geboren in Hoogstraten
• Studie Germaanse filologie en Neerlandistiek
• 1994 – 2000 journalist bij Gazet van Antwerpen
• 2000 – 2006 podiumprogrammator bij cultuurcentrum De Warande in Turnhout
• 2006 – 2016 hoofdredacteur Stripgids
• 2006 – nu freelancejournalist en auteur van onder andere het boek Landlopers
• 2017 – nu uitgeefdirecteur strips bij Standaard Uitgeverij

 

(c) Jan Stevens