“Rijken zijn veel interessanter dan arme donders”

Lionel Shrivers nieuwe roman De Mandibles speelt zich in de nabije toekomst af, in een Amerika dat na een fatale financiële crash zijn torenhoge schulden niet meer kan betalen. “Als een munt crasht, is zowel arm als rijk genaaid. Maar wie veel geld heeft, is wel dubbel genaaid.”

 

Oktober 2029. Florence Mandible en haar vriend Esteban installeren zich net als alle andere Amerikanen voor hun tv-scherm om naar een toespraak van president Alvarado te luisteren. De president brengt onheilspellend nieuws: na 9/11 en de grote internetcrash van 2024, dreigt een nieuwe nationale ramp. Buitenlandse mogendheden onder leiding van de inmiddels 77-jarige Russische president Poetin hebben door de creatie van een nieuwe internationale munt de dollar de vernieling in gespeculeerd. De almachtige dollar is geen cent meer waard waardoor Amerika zijn torenhoge schulden niet langer kan afbetalen. Alvarado’s toespraak lijkt een ver-van-mijn-bed-show voor Florence en Esteban. Ze komen elke maand net rond en wonen in een bijna afbetaald rijhuis in Brooklyn. Bovendien stamt Florence uit een steenrijke familie. Net als de andere Mandibles wacht ze op de dag dat de 97-jarige stamvader Douglas het tijdelijke voor het eeuwige wisselt. Voorlopig zit de kranige patriarch als een kloek op zijn fortuin. Tot dat fortuin door de nationale schuldencrisis wegsmelt als sneeuw voor de zon.

In Lionel Shrivers nieuwe van zwarte humor doordrongen roman De Mandibles wordt de nabije toekomst niet gehypothekeerd door moslimfanaten, maar door een knoert van een financiële crisis. Al is er één kleine verwijzing naar ‘het kalifaat’, die er op lijkt te wijzen dat Islamitische Staat anno 2029 nog steeds alive and kicking is. “In De nieuwe republiek had ik het al eens over terrorisme”, zegt Shriver. “Dat thema hoefde ik dus niet nog eens uit te spitten.”

We zitten in de bar van een poepchique Londens hotel waar het geld tegen de plinten klotst. Lionel Shriver is met de fiets. Binnen een paar dagen vertrekt ze naar haar geboorteland Amerika om er in haar huis in Brooklyn tot september te gaan ‘overzomeren’. Ze bestelt een kopje thee van vijf pond.

 

U laat een van uw personages zeggen: “Verhalen die zich in de toekomst afspelen, gaan vooral over dingen waar mensen bang voor zijn op het moment dat ze die boeken schrijven. Ze gaan helemaal niet over de toekomst.”

Lionel Shriver: “Die zinnetjes groeien in sneltreinvaart uit tot de meest geciteerde uit mijn oeuvre. (lacht) Ik wist dat dit zou gebeuren op het moment dat ik ze schreef. De toekomst heeft altijd ‘de belofte’ in zich van mogelijke rampen en gruwel. Ook het verleden zit vol horror. Die gruwel uit het verleden was iemands toekomst. Er is dus altijd reden voor zenuwachtigheid, maar jammer genoeg werkt nervositeit meestal averechts en helpt ze de toekomst alleen maar rampzaliger maken.”

 

De Mandibles start in Amerika in oktober 2029, aan de vooravond van een gigantische financiële crash. Precies honderd jaar na de grote beurscrash van 1929. Dat is geen toeval?

“Nee, maar het is niet zo dat ook alle andere gebeurtenissen in de roman parallel lopen met de crisis uit de jaren dertig van de vorige eeuw. Ik vond het een uitstekend idee om De Mandibles symbolisch op die beladen herdenkingsdatum uit de startblokken te laten schieten.”

 

Hebt u voor u begon te schrijven eerst een snelcursus economie gevolgd?

“Ik heb heel wat werken over economie doorploegd, want ik had er niet veel kaas van gegeten. De aanleiding voor De Mandibles was de financiële crisis van 2008-2009. Economie werd plots griezelig opwindend. (lacht) In 2009 maakte ik plannen om hier in Londen een huis te kopen. Ik moest daarvoor veel geld neertellen. Vanwege de dreiging dat de banken zowat elk moment konden omvallen, was het niet veilig om zelfs nog maar een paar uur meer dan 50.000 pond op een rekening te hebben staan. Een dag lang liep ik van de ene bank naar de andere, om overal rekeningen te openen om heel even de centen voor het huis op te parkeren. Het was belachelijk. Het leek alsof ik in een ander universum beland was.”

 

Voor de meeste mensen lijkt die crisis vandaag een nare droom uit een niet zo ver verleden.

“De huidige peis en vree is slechts schijn. Ik ben me meer dan ooit bewust van de sluimerende onzekerheid in ons financieel systeem. Wereldwijd hebben regeringen, ondernemingen en particulieren nog nooit zo diep in de schuld gezeten als nu. We hebben onze les duidelijk niet geleerd. Ik geloof niet dat alle schuld die nu in de wereld opgebouwd is, ooit terugbetaald zal worden.”

 

In De Mandibles is Amerika een soort van Griekenland. In een rotvaart stort het hele systeem ineen en wordt een grootmacht herleid tot een paria.

“Het systeem ís ook gedoemd om in te storten. De schuld is zo immens dat het iets absurds geworden is. Het scenario in De Mandibles is griezelig realistisch en geldt ook voor landen als Groot-Brittannië en zelfs België. Al het cijfermateriaal in mijn roman is het resultaat van een economische projectie aan de hand van de huidige toestand. Al had ik die fatale crash ook veel langzamer kunnen laten verlopen. Want het meest voor de hand liggende scenario is dat de inflatie zal beginnen toenemen. Volgens sommige economen helpt een oplopende inflatie de gigantische schuldenberg wegsmelten als sneeuw voor de zon. De redenering is dat stijgende prijzen de overheden meer geld zal opleveren, waardoor ze hun schulden verder kunnen inlossen. Dat lijkt verstandig, terwijl het in werkelijkheid een horrorscenario is, want de paar keer dat daarmee in de geschiedenis geëxperimenteerd is, stuikte de economie óók in elkaar. Ach, onze huidige economische toestand maakt me boos.”

 

De Mandibles is geschreven vanuit boosheid?

“Uit woede, bezorgdheid maar ook om mezelf te amuseren. (lacht) Ik vond het best interessant om de scenario’s uit te tekenen van wat er kan gebeuren als een munt in verval raakt. Ik kon daarvoor teruggrijpen naar voorbeelden uit het verleden, en naar crashes die zich op dit moment afspelen. Kijk maar naar Venezuela.”

 

Niet zo heel erg lang geleden was dat nog een economisch bijzonder succesvol land.

“Precies. De illustere president Hugo Chávez kon alleen maar zijn socialistische experimenten in de praktijk brengen dankzij de gigantische opbrengsten van de door de overheid gecontroleerde olie-industrie. De olieprijzen zijn ondertussen ingestort waardoor zijn opvolger Nicolás Maduro geen geld meer heeft, maar toch dezelfde politiek blijft bedrijven. Het gewone volk is daar de dupe van.”

 

In De Mandibles is een gefortuneerde familie ‘de dupe’.

“Als een munt crasht, is zowel arm als rijk genaaid. Maar wie veel geld heeft, is wel dubbel genaaid. Daarom ook behoren mijn hoofdpersonages tot een familie waarvan de patriarch een stevig fortuin van zijn grootvader geërfd heeft. Het geld van de 97-jarige grootvader Douglas Mandible stamt uit de tijd toen de Amerikaanse economie nog échte dingen maakte. Het werd door de industrieel Elliot Mandible verdiend met het produceren van dieselmotoren. Douglas heeft nooit iets van het familiefortuin uitgedeeld, waardoor zijn kinderen en kleinkinderen er tot aan de crash ook nooit de vruchten van hebben geplukt. Al zijn het geen arme schooiers. Personages die veel centen te verliezen hebben, zijn natuurlijk veel interessanter voor een schrijver van een roman over een financiële crash, dan arme donders die toch al aan de grond zitten. De instorting van de dollar verplicht hen de moeilijke reis te maken van overvloedig veel tot helemaal niets.”

 

Douglas Mandible is een gepensioneerde literaire agent die met het fortuin van zijn grootvader een vrij glamoureus leven leidt. Had u iemand in gedachten?

“Douglas is een mengeling van de Amerikaans-Britse literaire agent Andrew Wylie en van wijlen Roger Straus, mijn vroegere uitgever bij Farrar, Straus and Giroux in New York. De flamboyante Straus droeg altijd smetteloos witte pakken; hij was een man met karakter. Andrew Wylie is dan weer een echte haai. Hij heeft veel bekende schrijvers onder zijn cliënteel en staat bekend voor het vakkundig uitpersen van uitgevers. Hij slaagt er dus in uitstekende deals voor zijn auteurs te versieren. Het adagium van de Mandible Agency luidt: ‘Als een auteur zijn voorschot terugverdient, heeft de agent gefaald.’ Dat heb ik gepikt van Andrew Wiley. (lacht)”

 

Douglas’ luxueuze seniorenappartement staat vol eerste drukken van romans. In 2029 zijn romans waardeloos geworden.

“De hele uitgeefindustrie is verdwenen, net als de kranten- en tijdschriftenindustrie. De voortekenen laten nu al duidelijk zien dat kranten en tijdschriften geen lang leven meer beschoren zijn. Ze zullen allemaal ten onder gaan. Zelfs de New York Times en The Guardian staat het water aan de lippen.”

 

De journalistiek is in 2029 vervangen door complottheorieën en activistische posts op sociale media.

“Wat nu ook al aan het gebeuren is. In mijn roman is nergens nog objectief nieuws te vinden. Het enige wat overblijft, is het tv-journaal. Dat was altijd al een ietwat dommige afspiegeling van wat er zich echt in de wereld afspeelt. (lacht)

“Vandaag verliezen journalisten ontzettend veel tijd op een medium als Twitter. Ze zien het als een ernstig nieuwsmedium, wat complete onzin is. Ik mijd de sociale media als de pest. Geen Facebook, Instagram, Twitter of wat dan ook. Ik ben een dinosauriër. (lacht) Ik wil niet van andere mensen horen hoe het met hen gaat, wat ze aan het uitspoken zijn of wat ze denken. Ik vind ook niet dat ik het aan mijn lezers verplicht ben om constant bereikbaar te zijn. Het is mijn job om boeken voor hen te schrijven.”

 

De moeilijke verhouding tussen Douglas Mandible en zijn zoon Carter slaat helemaal om wanneer Carter ontdekt dat het fortuin van vader Mandible weggevaagd is.

“Eens het geld verdwenen, klaart de lucht tussen beiden op. Hun relatie werd jarenlang vervuild door dat geld. Dat is exact waar ons principe van ‘erven’ voor zorgt. Zelfs kleinere erfenissen kunnen de verhoudingen tussen ouders en kinderen en tussen kinderen onderling op een verschrikkelijke manier verzieken. Erven zorgt er ook voor dat degene met het geld zijn erfgenamen zal beginnen te manipuleren.”

 

Geld brengt het slechtste in de mens naar boven?

“Dat klinkt afschuwelijk protestants. Laten we het erop houden dat geld het samenleven ingewikkelder maakt. Een relatie wordt makkelijker, relaxter en oprechter als beide partijen zich er bewust van zijn dat ze allebei over ongeveer evenveel centen beschikken. Het boeit me enorm om te observeren hoe geld menselijke relaties complex maakt en hoe het vriendschappen kan sturen en soms ook om zeep helpen.”

 

Hebt u dat zelf ook ervaren na het megasucces van uw verfilmde roman We moeten het eens over Kevin hebben?

“Ik ben heel erg lang heel erg arm geweest. Ik kon net het hoofd boven water houden.”

 

Uw ‘armoede’ van toen is te vergelijken met die van het personage Florence Mandible, met haar slecht betaalde baantje in de daklozenopvang?

“Ik was even arm als Florence, ja. Ook ik behoorde tot de klasse van de working poor. Achteraf beschouwd voelde ik me na verloop van tijd iets te comfortabel met hoe welstellende vrienden op café of restaurant de rekeningen betaalden. Ik nam er vrede mee dat zij telkens weer de bonnetjes opraapten en naar de kassa liepen. Sterker nog: ik vond dat best handig. Ik was me er toen niet van bewust dat ik daardoor zelf de kiemen legde voor de verzuring van mijn relaties. Ik had niet door dat ik eigenlijk opportunistisch handelde en het vertikte om de verantwoordelijkheid te nemen voor mijn eigen situatie. Want doordat ik hen altijd de rekeningen liet betalen, zaten we niet langer in ‘relaties onder gelijken’.”

 

Dat besef is er pas gekomen toen u zelf geld had?

“Ja. Ik weet nu dat een mens met geld het niet fijn vindt dat anderen daar voortdurend misbruik van maken. Begrijp me niet verkeerd: ik heb geen armere vrienden die misbruik van mijn goedheid maken. Dat besef is er gekomen doordat ik nu als welstellende terug kan kijken op hoe ik was toen ik veel minder centen had.”

 

Was u als werkende arme jaloers op mensen met geld?

“Nee. Afgunst vind ik een vreselijke eigenschap, al tiert die tegenwoordig welig. Het zijn net de rijke mensen die de westerse economieën en regeringen overeind houden. In Amerika betaalt de helft van de bevolking geen inkomensbelasting. De rijken betalen wél belastingen en houden zo de hele infrastructuur aan de praat.”

 

De middenklasse en de armen betalen in de VS geen belastingen, zegt u?

“Correct. Zij betalen niets. Dat is een gevolg van hoe ons progressief belastingstelsel ineen zit. Ik vind dat een asociaal, verdeeldheid zaaiend systeem. Ik ben er een groot voorstander van dat iedereen hetzelfde percentage betaalt om onze gezamenlijke noden, zoals wegen, ziekenhuizen en scholen te lenigen. Alleen zo creëren we een collectief besef dat we allemaal in hetzelfde schuitje zitten. De regering neemt geld af van de welstellenden en geeft het aan anderen. Veel centen verdwijnen zo naar de latino’s. Wat ik nu ga zeggen, kan me de reputatie opleveren dat ik een onverdraagzaam mens ben. Maar ik doe het toch. De Afro-Amerikanen maken integraal deel uit van de VS. Zij zijn ooit tegen hun wil naar Amerika gebracht, hebben een terechte burgerrechtenstrijd gevoerd en horen er helemaal bij. Dat ligt totaal anders voor de vele ongeschoolde migranten die vanuit Latijns-Amerika de grens overstaken. Zij hebben het land niet helpen opbouwen en liggen aan de basis van veel sociale en economische problemen. Natuurlijk zijn die mensen gedeeltelijk gelokt door de industrie die op zoek was naar spotgoedkope werkkrachten. Het rampzalige gevolg is dat de brave belastingbetaler met de gebakken peren zit. Akkoord, onze broccoli is een klein beetje goedkoper in de supermarkt, maar we mogen wel dokken voor de gezondheidszorg van al die migranten. Want voor hen is goedkope gezondheidszorg heilig. Ze vinden het doodnormaal dat wij die met ons belastinggeld financieren. Jullie Europeanen geloven allemaal dat Obamacare zo fantastisch is. Wij vinden dat niet. Want de hogere middenklasse moet zijn plan trekken en moet daarnaast ook nog eens belastingen betalen waarmee de ziekteverzekeringen van alle anderen bekostigd worden.”

 

Stemt u in november voor Donald Trump?

“Nee, ik vind hem angstaanjagend. U moet niet denken dat ik een Republikein of een extreemrechtse weirdo ben. Ik ben een Democraat, al heb ik het niet zo voor de socialist Bernie Sanders. Dat had u waarschijnlijk al door. (lacht) Op economisch vlak ben ik een republikein en op sociaal vlak een democraat. President Obama vind ik best oké. Hij is pragmatisch, diplomatisch en heeft gevoel voor humor. Hij is de tegenpool van een boerenpummel als Trump.”

 

Donald Trump maakt zich net als u zorgen over de migranten uit Mexico. Hij wil een muur bouwen om ze tegen te houden.

“De immigratie in de Verenigde Staten verloopt te snel en te ongecontroleerd. We laten de verkeerde mensen binnen en werpen barrières op voor de hooggeschoolden en vaklui waar we wel nood aan hebben. Ik ben niet tegen immigratie, maar wel tegen de manier waarop ze nu verloopt. Ik ben ook dat blijvende gezeur over inkomensongelijkheid zat. Dat heeft louter met afgunst te maken en brengt het slechtste in de mens naar boven. De echte discussie zou eigenlijk moeten gaan over gebrek aan eten of huisvesting, dáár moeten we iets aan doen. Maar je moet niet over je veel rijkere buur beginnen zeuren als je zelf een leuk huis hebt en een gevulde koelkast.”

 

U bent geen fan van Thomas Piketty?

“Piketty ziet er best een sympathieke kerel uit; dat is waarschijnlijk ook de reden van zijn succes. (lacht)”

 

Lionel Shriver, De Mandibles, Atlas-Contact, 448 blz, 24,99 euro

 

© Jan Stevens