Hoe zou het eigenlijk zijn met … de moordenaars van de 2-jarige peuter Jamie Bulger?
25 jaar geleden reageerde de wereld geschokt op de moord op de twee jaar oude James Bulger. Schrijvers Blake Morrison en David James Smith volgden het proces tegen daders Robert Thompson en Jon Venables vanaf dag één. “Ze waren amper tien, maar werden berecht als volwassenen. Alleen als een advocaat kan bewijzen dat zijn tienjarige cliënt het verstand van een peuter heeft, wordt hij geïnterneerd.”
Op 12 februari 1993 verdween James ‘Jamie’ Bulger spoorloos toen zijn moeder koteletjes stond te bestellen bij de slager in het New Strand Shopping Centre in het noorden van Liverpool. Op inmiddels iconisch geworden bewakingscamerabeelden was te zien hoe twee jongens van een jaar of tien met de peuter aan de hand om 15.42 u het winkelcentrum uitliepen. Twee dagen later vonden spelende kinderen aan de spoorweg het met bakstenen toegetakelde en door een trein in twee gereten lijk van de kleine James. Het duurde een paar dagen voor Robert Thompson en Jon Venables, allebei tien, opgepakt werden. Op 20 februari werden ze officieel in beschuldiging gesteld voor moord. Toen ze twee dagen later voor de jeugdrechter in het Magistrates’ Court moesten verschijnen, stond een woedende menigte hen op te wachten. Ze werden doorverwezen naar de volwassenenrechtbank en in november van datzelfde jaar stonden ze twaalf dagen lang terecht in het Preston Crown Court. Op 24 november 1993 kwam de jury tot het eensluidende verdict: schuldig. Rechter Michael Morland veroordeelde Thompson en Venables tot opsluiting “during her Majesty’s pleasure”, zolang het hare majesteit behaagde. Hij noemde de twee jongens “sluw en uiterst slecht” en verzekerde hen dat ze “voor vele jaren opgesloten zouden worden”. Tot hun achttiende verjaardag moesten ze naar gesloten jeugdinstellingen, met “aparte slaapkamers waar ze speelgoed mogen hebben en posters aan de muur”. Na hun 18e “bestond de mogelijkheid” dat ze afgevoerd zouden worden naar een echte gevangenis. Jon Venables weende toen hij het arrest hoorde en Robert Thompson zat te snikken. Jamie Bulgers oom Roy Matthews riep vanuit het publiek: “Hoe voelen jullie je nu, you little bastards?”
Tonnen drek
“Tot de dag van vandaag haat het hele Verenigd Koninkrijk die twee jongens”, zegt journalist en schrijver David James Smith. Hij volgde in 1993 de moord op James Bulger en het proces tegen Venables en Thompson vanaf dag één en schreef er het boek The Sleep of Reason over. “Ik toonde daarin enig mededogen voor de twee daders die zelf nog kinderen waren. Dat werd me niet in dank afgenomen. Naar aanleiding van de 25e verjaardag van de Jamie Bulger-zaak is mijn boek herdrukt. Sommige commentaren op het internet liegen er niet om: ‘Hoe is het mogelijk dat die man zelfs maar een greintje medeleven toont voor die twee beesten?’ Vorig jaar werd ik door Channel 4 gevraagd om mee te werken aan de documentaire The Bulger Killers: Was Justice Done? Ik had er geen tijd voor en vond het doodjammer dat ik nee moest zeggen. De documentaire ging in februari op antenne en nu ben ik heel blij dat ik me er niet vrij voor kon maken. Collega Blake Morrison volgde net als ik het proces op de voet en schreef daar achteraf zijn boek As if over. Ook hij toonde compassie voor de piepjonge daders. Hij werkte wél mee aan The Bulger Killers. Meteen na de uitzending kreeg hij op sociale media tonnen drek over zich heen.”
Blake Morrison volgde in 1993 het proces als verslaggever voor het magazine The New Yorker. “De bakken vitriool na de Channel 4-documentaire bewijzen alleen maar dat Engeland nog even achterlijk is als 25 jaar geleden”, zegt hij. “In 1993 had ik zelf kleine kinderen en begreep ik niets van de drijfveren van Robert Thompson en Jon Venables. Ik had gehoopt dat ik op het proces een beetje inzicht in hun motieven zou krijgen. Dat viel lelijk tegen. Ik schreef mijn boek As if omdat ik in de eerste plaats wou aanklagen dat kinderen berecht werden als volwassenen. Thompson en Venables verschenen voor de rechter alsof ze volwassen daders waren. De Britse wet bepaalt dat een kind vanaf tien jaar voor moord of verkrachting terecht moet staan voor een rechtbank voor volwassenen. Alleen als een advocaat kan bewijzen dat zijn tienjarige cliënt het verstand van een peuter heeft, wordt hij geïnterneerd. Die regeling is absurd en gaat lijnrecht in tegen wat in de meeste landen geldt, waar tienjarige moordenaars bij jeugdrechters terechtkomen. Ik schaam me voor onze wetgeving. Af en toe is er wel eens een advocaat die een aanpassing vraagt, maar politici hebben daar geen oren naar. Ze dùrven die wet niet veranderen, omdat ze bang zijn dat het grote publiek hen bij de eerstvolgende verkiezingen zal afstraffen.”
Was het toeval dat de moord op James Bulger door twee tienjarigen plaats vond in Liverpool?
David James Smith: “Ik heb me dat al vaak afgevraagd. Liverpool torst een zware last van armoede. In de jaren zeventig stortte de tewerkstelling in. Tot dan had de stad de reputatie een wereldhaven te zijn, maar omdat ze geen containerschepen aankon, verloor ze de concurrentie met andere havens. De werkloosheid swingde de pan uit en gezinnen konden amper nog de eindjes aan elkaar knopen. De recente geschiedenis van de stad wordt gedomineerd door twee grote voetbalrampen waarin de club Liverpool en zijn supporters betrokken waren. Er was het Heizeldrama in 1985 met 39 doden en 400 gewonden en de Hillsborough disaster in 1989. Op de voetbalmatch tussen Liverpool en Nottingham Forest lieten toen op een overvolle tribune 96 supporters het leven en vielen er 766 gewonden. Ondanks al die miserie voelen Liverpudlians zich sterk verbonden met hun stad. Ik wou in 1993 onderzoeken wat het effect van de James Bulger-zaak was op het dagelijkse leven in Liverpool. Maar ik wou ook uitzoeken of de gebeurtenissen zelf misschien voor een deel te verklaren waren door de geschiedenis van de stad. Vlak na de moord verhuisde ik van Londen naar Liverpool, waar ik tien maanden gewoond heb. Toen het proces in november begon, was ik al min of meer ingeburgerd. Maar ik kan niet zeggen dat het verblijf in Liverpool me iets wijzer gemaakt heeft over de motieven van de twee daders. Ze kwamen allebei uit een gebroken gezin en zo waren er in die periode heel wat in Liverpool. Ik hoorde toen vaak de opmerking: ‘Veel kinderen komen uit disfunctionele families, maar dat wil nog niet zeggen dat ze peuters afmaken.’ Misschien is het net merkwaardig dat het niet meer gebeurt.”
Blake Morrison: “Een sluitende verklaring is er niet, maar er zijn toch een paar hints. Robert Thompsons agressieve vader verliet zijn zwaar getraumatiseerde vrouw Ann. Zij bleef achter met zeven zonen; Robert was de vijfde in de rij. Elke broer terroriseerde de andere. Ann begon stevig te drinken en werd het leven zuur gemaakt door haar eigen kinderen. Er was ook even sprake van dat zij Robert seksueel misbruikt zou hebben. Jon Venables was licht ontvlambaar en had zijn woedeaanvallen niet onder controle. Maar tijdens het proces leek het alsof hij de ‘meest kwetsbare’ van de twee was. Hij was hypernerveus, weende veel en leek eerder de meeloper dan het mastermind te zijn. Als je al die dingen samenlegt, heb je nog geen echte verklaring, maar wordt misschien wel een beetje duidelijker waarom ze peuter James doodden. Op een bepaald moment liepen ze met hem langs de spoorweg. Ze zeiden tegen mensen die ze tegenkwamen dat de jongen verloren gelopen was en dat ze hem naar het dichtstbijzijnde politiekantoor brachten. Maar dat waren ze helemaal niet van plan: ze wisten dat ze bij de politie sowieso in de problemen zouden komen. Ze wisten ook dat ze evenzeer in de shit zaten als ze met die kleine jongen terugkeerden. Ze waren bang voor de gewelddadige reacties van hun ouders. Dus namen ze James mee verder langs de spoorweg, weg van de problemen, en vermoordden hem.”
Black cap
Hoe verliep het proces?
Morrison: “De internationale media-aandacht was gigantisch. Ik herinner me nog gesprekken met journalisten uit andere Europese landen die amper hun ogen konden geloven. Ze zagen die twee kleine jongens op de beklaagdenbank zitten alsof het twee volwassen killers waren.”
Smith: “Rechter Morland kwam elke dag de zaal binnengeschreden met een zwarte doek op zijn hoofd. Die black cap droegen rechters vroeger als ze de doodstraf uitspraken. Het sloeg me koud om het hart als ik hem zo zag binnenkomen. De jongens waren zo klein dat ze vanop hun beklaagdenbankje niet over de gesloten reling konden kijken. Er moest een verhoog gebouwd worden, waardoor het leek alsof ze op een podium zaten. Het publiek in de zaal zat hen voortdurend aan te staren.”
Morrison: “Tijdens het proces werden ze aangeduid als ‘boy A’ en ‘boy B’, want omdat ze minderjarig waren, mocht de pers hun namen niet noemen. Maar aan het einde van het proces riepen kranten in hun commentaren de rechter op om de namen van de daders meteen na hun veroordeling bekend te maken. Ik geloofde nooit dat er op hun oproep zou ingegaan worden, want normaal gezien blijft een minderjarige dader tot zijn zestiende anoniem. Toch besloot rechter Morland dat hun namen gepubliceerd mochten worden. Ik vond dat onbegrijpelijk en onverantwoord. Zijn redenering was waarschijnlijk: we zijn er op het proces niet in geslaagd om hun motieven te achterhalen, misschien lukt dat een onderzoeksjournalist wel. Dus gooide hij hun namen te grabbel voor de tabloids en de andere media. Dat was echt merkwaardig, want Michael Morland had de reputatie een vriendelijke, begripvolle magistraat te zijn.”
Smith: “Ondanks die zwarte doek op zijn hoofd was de rechter inderdaad heel meelevend. Hij zorgde ervoor dat de jongens op tijd konden pauzeren en richtte de procesdagen in alsof het schooldagen waren. Op het einde blunderde hij toen hij zei dat de jongens James gedood hadden omdat ze naar te veel geweldfilms hadden gekeken. Ik vond het behoorlijk grote onzin dat hun belangrijkste drijfveer het bekijken van geweldvideo’s zou zijn.”
Hoe gedroegen de beklaagden zich tijdens hun proces?
Morrison: “Ze leken geen benul te hebben van wat er rond hen gebeurde. Enkel toen hun politieverhoren werden afgespeeld, zag ik hen reageren. Maar op zowat alle andere momenten zaten ze erbij alsof ze van een andere planeet kwamen. Een van de basisregels van onze procesvoering is dat je als beschuldigde je advocaat moet kunnen bevragen en instructies geven. Die twee jongens waren totaal niet in staat om op een intelligente manier met hun advocaten om te gaan. Zo pleitten ze allebei ‘onschuldig’. Waanzin, want de bewijslast was overweldigend. Ze hadden tijdens de verhoren ook toegegeven dat ze James gedood hadden. Het pleidooi dat hun advocaten voerden, was onvolwassen en schaadde hun verdediging. Ik voelde me daar zeer ongemakkelijk bij, maar waarschijnlijk waren David in ik toen zowat de enigen.”
Smith: “Op een dag lieten ze het politieverhoor van Jon horen waarin hij in huilen losbarstte en toegaf dat hij James Bulger vermoord had. Zijn gehuil op het bandje was afschuwelijk. Ik zag hem in de beklaagdenbank zitten en vroeg me af wat er op dat moment door zijn hoofd ging.”
In het arrest lijkt het alsof ze levenslang gekregen hebben, maar op hun achttiende kwamen ze vrij.
Morrison: “Ze kregen minimum acht jaar in een gesloten instelling, met de mogelijkheid om hen nog langer achter de tralies te houden. Die strafmaat van minimum acht jaar zorgde voor wenkbrauwgefrons en forse kritiek. De tabloids vonden het te soft. The Sun startte een campagne om de twee alsnog voor de rest van hun leven te laten opsluiten. Ze verzamelden daarvoor 280.000 handtekeningen. De toenmalige minister van Binnenlandse Zaken Michael Howard schaarde zich achter dat initiatief en bewoog hemel en aarde om de minimumstraf te laten oprekken tot minstens 15 jaar. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft die beslissing van Howard later ongedaan gemaakt. De redenering daarachter is helder als pompwater: het is niet aan ministers om straffen te bepalen, maar aan rechters.”
Smith: “Ze kwamen in een gesloten instelling voor minderjarige daders terecht. Je mag het gerust een kindergevangenis noemen. Zij waren er de jongsten.”
Morrison: “Ze moesten niet naar een gevangenis voor volwassenen omdat de kans te groot was dat ze er door andere gevangenen hardhandig aangepakt zouden worden. De bedoeling was van in het begin dat ze op hun 18e zouden vrijkomen als ze klaar waren voor een ‘gewoon leven’. Blijkbaar was dat op hun 18e verjaardag ook zo.”
Ze kregen een nieuwe identiteit?
Morrison: “De Britse pers kreeg zware restricties opgelegd: er mochten geen foto’s van de jongens getoond worden van na hun tiende levensjaar. Kranten riskeerden ook zwaar beboet te worden als ze een heksenjacht op de jongens zouden openen.”
Smith: “De strenge straffen die op het openbaar maken van hun nieuwe identiteiten staan, dienen om Jon en Robert te beschermen. De rechter was er zich zeer goed van bewust dat hun leven in gevaar komt als hun nieuwe identiteit of hun verblijfplaats uitlekt. Wie recente foto’s van hen verspreidt of hun namen bekend maakt, riskeert twee jaar cel. Maar op sociale media trekken veel mensen zich daar niets van aan. Het kost niet veel moeite om op Twitter de vorige identiteit van Jon Venables te achterhalen, inclusief de stad waar hij leefde en de naam van zijn ex-lief.”
Kinderporno
Jon Venables zit sinds november vorig jaar terug in de gevangenis vanwege het bezit van kinderporno.
Smith: “In Groot-Brittannië blijft al wie een straf voor moord uitgezeten heeft, de rest van zijn leven vrij onder voorwaarden. Je zit niet meer in de cel, maar je kan op elk moment opgepakt worden als je een van de voorwaarden schendt. Elke kleine misstap kan betekenen dat je opnieuw voor lange tijd de cel ingaat. In juli 2010 werd Jon een eerste keer opgepakt en opgesloten voor het bezit en verspreiden van kinderporno. Na twee jaar werd hij weer vrijgelaten. Eind vorig jaar werd hij opnieuw gearresteerd voor dezelfde feiten. Hij moet nu veertig maanden brommen, maar het zou best kunnen dat hij nóg veel langer in de gevangenis moet blijven.”
Morrison: “In 2010 kwam ook aan het licht dat hij twee jaar eerder een waarschuwing gekregen had voor het bezit van cocaïne. Jons nieuwe identiteit is onlangs vermoedelijk door medegevangenen gelekt op Facebook, inclusief foto’s van hoe hij er nu uitziet. Het sociale medium moest die post onmiddellijk verwijderen. Zijn veroordelingen voor het bekijken van kinderporno zijn voor sommigen het bewijs dat hij als tienjarige de kleine James misbruikt zou hebben. Dat werd in 1993 al gezegd, maar daar was geen duidelijk bewijs voor. Al was de broek van de kleine Jamie afgestroopt en lagen er batterijen naast het lijk. De politie was er toen van overtuigd dat de twee jongens de batterijen in de anus van de peuter hadden gestopt. Maar het lijkschouwingsrapport bevestigde die theorie niet. Die details zijn nooit op het proces ter sprake gekomen omdat de aanklager en de rechter de familie Bulger wilden sparen. Een ding is zeker: Venables en Thompson wilden de kleine Jamie vernederen. Volgens sommigen vluchtte Venables later in kinderporno om zijn trauma van de moord op James Bulger te verwerken.”
Onderhuidse ellende
Robert Thompson werd door de Britse media altijd voorgesteld als de meest verstoorde van de twee. Jullie zijn het daar niet mee eens?
Smith: “Nee. Niet lang na het proces leerde ik Robert Thompsons moeder Ann kennen. Ik ontmoette haar in het huis van Roberts advocaat Dominic Lloyd. Ze wist dat ik een boek over de zaak wou schrijven en ze wilde er aan meewerken. Vier jaar lang waren we bevriend, maar onze vriendschap strandde nadat ze zich beledigd voelde door een van mijn artikels. Toen mijn eerste kind in 1994 geboren was, breidde Ann mutsjes voor de baby. Ik voelde veel medelijden met haar. Haar leven ging niet over rozen: haar vader en ex-man waren gewelddadig en ze worstelde met een alcoholverslaving. Maar ze steunde haar zoon Robert, ondanks wat hij misdaan had. Ze ging hem heel vaak in de instelling bezoeken. De mensen die voor Robert zorgden, vonden dat belangrijk. Ondanks al haar problemen, deed ze haar uiterste best om toch een goede moeder te zijn. Het is onmiskenbaar zo dat chaos en geweld bij de Thompsons regeerden. Dat werd op het proces ook duidelijk. Maar bij de Venables speelde de ellende zich onderhuids af, wat misschien veel gevaarlijker is. Jons ouders wisten tijdens het proces de schijn hoog te houden. De Britse auteur Brian Masters schreef talloze boeken over beruchte seriemoordenaars als Fred en Rosemary West. Hij volgde ook het proces en op een dag stond hij naast mij. Ik hoorde hoe hij Robert ‘vuil uitschot’ noemde. Jon noemde hij dan weer vertederd ‘a little sweetheart’. Ik dacht: ‘Nee kerel, je hebt het compleet mis.’ De latere geschiedenis van de twee geeft me gelijk: Robert is na zijn vrijlating nooit meer met justitie in aanraking gekomen, Jon raakte diep in de shit. Toen mijn boek pas uit was, gaf ik op een festival een lezing over de James Bulger-zaak. Na afloop kwamen een paar naaste familieleden van Jons ouders naar me toe. Zij vertelden me off the record gruwelijke verhalen over de familie Venables die het gedrag van Jon kunnen verklaren.”
Jon werd als kind door zijn vader seksueel misbruikt?
Smith: “Ik kan dat niet bewijzen, maar zijn latere gedrag wijst daar op. Het is gewoon een feit dat veel daders ooit zelf misbruikt zijn. We weten niet of Jon kinderen misbruikt heeft, maar hij is wel een grote fan van kinderporno.”
Robert Thompson zou ondertussen zelf ook vader geworden zijn.
Morrison: “Dat schijnt zo te zijn, maar met zekerheid weten we dat niet. Je las dat in een Belgische krant? De Britse pers is zeer voorzichtig in haar berichtgeving over Thompson en Venables. Officieel is het ten strengste verboden om ook maar iets te publiceren dat hun identiteit kan onthullen. De boetes zijn hoog en zelfs de tabloids houden zich daaraan.”
Thompson zou in 2005 vader geworden zijn, maar zijn vriendin zou hem niet lang na de geboorte verlaten hebben. Jamie’s moeder Denise Fergus zou daar heel erg boos over geworden zijn.
Morrison: “Denise is woedend over alles wat met de moord op haar zoon te maken heeft. Het ligt ondertussen 25 jaar achter ons en de twee daders zijn 35. Het is niet zo verwonderlijk dat een van hen ondertussen vader geworden is. Ik vind de heisa daarrond ietwat overdreven.”
Smith: “Het moet verschrikkelijk zijn om met een andere identiteit door het leven te moeten gaan. Het is alsof je jezelf ontkent. Toen Venables cover in 2010 opgeblazen werd, werd gezegd dat hijzelf zijn identiteit aan een paar mensen verraden had, omdat hij de druk van het dubbelleven niet langer aankon. Laat er geen twijfel over bestaan: die twee jongens hebben op hun tiende een verschrikkelijke misdaad gepleegd. Dat alleen al moet vreselijk om dragen zijn. Van dat trauma raken ze nooit meer af. Vervolgens was er dat proces. Hun jeugd brachten ze door in een gevangenis. Op hun achttiende kwamen ze buiten en moesten ze proberen het leven van iemand anders te leiden. Voortdurend was er die angst dat een of andere heethoofd hen uit de weg zou ruimen. Want dat risico is zeer reëel. In de tabloids worden ze sinds 1993 consequent monsters genoemd. Tik hun namen in op Twitter en lees wat sommigen graag met hen zouden willen doen. De achttiende-eeuwse Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau noemde de kindertijd de ‘slaap van de rede’. De rede lag in een diepe slaap toen Robert en Jon die 12e februari 1993 met James langs de spoorweg wandelden. Ze waren te jong om echt wakker te zijn en te beseffen wat ze aan het doen waren toen ze hem van het leven beroofden. Ik vond ook dat de rede ingeslapen was tijdens het proces, toen de publieke opinie zo woest reageerde op die twee kinderen. 25 jaar later slaapt de rede in dit land trouwens nog steeds, want de roep om wraak klinkt even luid.”
(c) Jan Stevens