“Hij is nog steeds een jihadist”
De Noorse schrijver Demian Vitanza leerde eind 2015 in de gevangenis de teruggekeerde Syriëstrijder Ishaq Ahmed kennen. Hij herdoopte Ishaq tot Tariq en kneedde zijn verhaal tot een indringende roman. “Ik vroeg meermaals: ‘Waarom vertrok je naar Syrië?’ In het begin antwoordde hij: ‘Om tegen Assad te vechten.’ Op het einde zei hij: ‘Omdat ik wou sterven.’”
Meer dan een jaar lang bezocht de Noorse schrijver Demian Vitanza twee keer per week een teruggekeerde Syriëstrijder in een van de meest beveiligde gevangenissen van Noorwegen. Die urenlange gesprekken vormden de basis voor Vitanza’s roman In dit leven of het volgende. “Ik nam geen enkel gesprek op”, zegt hij. “Ik wou geen materiaal verzamelen dat compromitterend voor mijn gesprekspartner zou kunnen zijn. We hielden er rekening mee dat we in de bezoekersruimte van de gevangenis afgeluisterd werden. Telkens wanneer hij me iets wou toevertrouwen dat de politie niet mocht weten, schreef hij dat op, liet het me lezen en at daarna het velletje papier op.”
In In dit leven of het volgende vertelt Tariq, een Noor met Pakistaanse roots, hoe hij als tiener op het slechte pad geraakte en een drugsdealer werd, tot hij als twintiger de islam omarmde. Via het internet en onder invloed van radicale geloofsgenoten raakte hij in de greep van het salafisme. In september 2013 vertrok hij met een vriend met Tsjetsjeense roots in een bestelauto naar Syrië om er als jihadist te gaan vechten tegen Assad. Begin 2014 kreeg hij een kogel in het been, stak de Syrische grens terug over en zocht in Turkije hulp in de Noorse ambassade. Een jaar na zijn terugkeer in Noorwegen werd hij gearresteerd en in juli 2015 werd hij veroordeeld tot acht jaar gevangenschap voor lidmaatschap van een terreurorganisatie.
“Ik ontmoette hem toen ik eind 2015 een week schrijfcursus aan gedetineerden gaf in de zwaarbeveiligde gevangenis in mijn thuisstad Halden”, zegt Demian Vitanza. “Op de vierde dag kwam die jongen naar me toe. ‘Ik heb een verhaal’, zei hij. ‘Ik heb je hulp nodig om het naar buiten te brengen.’ Ik ben een roman- en toneelschrijver en zijn verzoek stond haaks op wat ik doe: ik schrijf niet iemand anders verhaal. Op mijn schrijfcursussen gebruik ik literatuur als werkmiddel voor de cursisten om zichzelf beter te leren uiten. Maar hij bleef aandringen. ‘Waarover gaat het?’ vroeg ik. ‘Ik vocht in Syrië’, antwoordde hij. Dat prikkelde mijn nieuwsgierigheid. Niet veel jongemannen die naar Syrië trokken, zijn bereid om hun verhaal te delen met de rest van de wereld. De teruggekeerden willen geen problemen voor hun familie, vrezen wraakacties van andere jihadisten of hebben geen zin in extra ondervragingen. Medegevangenen houden sowieso niet van ‘verklikkers’. Ze hebben dus weinig te winnen met het openbaar maken van hun verhaal.”
Hij wou dat u zijn verhaal als roman verpakte?
Demia Vitanza: “Nee, ik heb er een roman van gemaakt omdat ik zo meer vrijheid kreeg, maar ook om hem te beschermen. Sommige dingen die hij me vertelde, stigmatiseerden zijn familie of creëerden ernstige problemen voor zijn radicale moslimvrienden in Noorwegen.”
Mensen die hem kennen, weten na lezing van In dit leven of het volgende toch perfect wie ‘Tariq’ in werkelijkheid is?
“Zeker. Eind 2015 zaten er zeven Syriëstrijders in Noorse cellen, nu zijn het er negen. Het was niet zo moeilijk voor de Noorse media om de identiteit van mijn hoofdpersonage te achterhalen. We waren ons er zeer goed van bewust dat zijn naam snel bekend zou raken. In de eerste recensie in een Noorse krant stond zijn echte naam Ishaq Ahmed meteen netjes gespeld. (lacht) De aanpassingen van de realiteit in mijn roman waren voor ons een spel. We verplaatsten de jonge Ishaq alias Tariq van Fredrikstad naar Halden. Zijn thuisstad ligt op dertig kilometer van de mijne en door ‘zijn’ Fredrikstad in te ruilen voor ‘mijn’ Halden kon ik meteen ook alle kennis over mijn eigen stad in zijn verhaal integreren. Door Fredrisktad te vervangen door Halden vermeden we ook dat mensen uit zijn omgeving gestigmatiseerd raakten. In het begin had Ishaq het lastig met die laag fictie, maar na verloop van tijd zag hij er de voordelen van in. Hij begreep dat fictie soms meer waarheid vertelt dan non-fictie. Soms vroeg ik hem: ‘Ishaq, is het wel verstandig om dit te vertellen?’ Waarna hij me aankeek en zei: ‘Het is een roman.’ (lacht)”
U beschrijft heel mooi hoe Tariq alias Ishaq van kleine drugsdealer evolueert naar devote moslim. Hoe hij de leegte van een bestaan vol geld, drugs en gangsterrap inruilt voor het gebed.
“Ik ben blij dat u dat zegt, want het vinden van de islam was voor hem inderdaad iets heel moois. Voor veel mensen eindigt het daar ook: ze omarmen op een bepaald moment hun geloof en volgen daarna een vredevol levenspad. Maar bij Ishaq waren de frustraties zo hoog dat het intens beleven van een spirituele islam niet volstond. Hij was op dat moment al een aanhanger van complottheorieën, zoals die over de duistere genootschappen van de illuminati die het universum regeren. Daar kwam nog eens de toestand in de wereld bij, met onder andere de oorlogen in het Midden-Oosten.”
Ishaq werd salafist onder invloed van de Britse bekeerling Abdurraheem Green. Als je naar de website van Greens organisatie IERA surft, krijg je de indruk dat de man een boodschap van liefde verspreidt. Toch wordt zijn organisatie gelinkt aan de ‘Portsmouth Jihadis’, zes jonge moslims die zich aansloten bij IS. Hij is een wolf in schaapsvacht?
“Laat me eerst duidelijk stellen dat ikzelf areligieus ben en heel erg sceptisch sta tegenover het salafistische gedachtegoed. Toch wil ik het onderscheid maken tussen salafisme en extremisme. Extremisten zijn bereid om geweld te gebruiken om zo hun doel te bereiken. Dat is meteen ook de definitie van extremisme volgens de Noorse staatsveiligheid. Abdurraheem Green beschouw ik niet als zo’n extremist. Hij is een salafist, maar roept niet op tot geweld of terreur. Ik gebruik de term extremist enkel voor gelovigen die tot geweld willen overgaan. De anderen zijn salafisten, of geschifte kerels. (lacht) Mijn indruk is dat Green geweld afwijst, al durf ik er mijn hand niet voor in het vuur te steken.
“De interesse van Ishaq voor het salafisme werd zeker in het begin serieus aangewakkerd door het internet. Eerst kwam hij terecht bij de zeer devote tablighi die je kan vergelijken met de evangelische christenen. Op het internet ging hij op zoek naar vragen waarmee hij worstelde, zag salafistische video’s en werd erdoor aangesproken. De salafistische ideologie is helder als pompwater: door je strikt aan alle regels te houden, word je een goede moslim. Salafisme is een handleiding voor het leven. Als je op het internet begint te zoeken, leiden de achterliggende algoritmes je op basis van je zoekgeschiedenis en surfgedrag verder in één welbepaalde richting. Zo werd Ishaq als vanzelf de salafistische tunnel ingezogen, richting jihadisme.
“In Noorwegen bestaat er een organisatie die Islam Net heet. Zij organiseren elk jaar een conferentie en focussen zich op studenten. Officieel zijn ze niet salafistisch, in de praktijk wel. Ishaq raakte in 2012 gecharmeerd door hen en bezocht hun conferentie. Daar leerde hij de echte extremisten en jihadisten kennen van Profetens Ummah, onze variant van jullie Sharia4Belgium. ‘Het is onze plicht om in Syrië te gaan vechten’, vonden zij, terwijl ze door Islam Net werden tegengesproken. ‘Nee dat moeten we niet doen. We moeten helpen met gebed, geld of het inzamelen van kleding.’ Maar Ishaq raakte steeds meer in de ban van de oproep tot jihad van Profetens Ummah. De meer gematigden van islam Net vond hij huichelaars, bezorgd over hun eigen imago.”
Dus vertrok Ishaq in september 2013 naar Syrië om er tegen de dictator te gaan vechten. U gelooft hem wanneer hij beweert nooit lid van IS te zijn geweest?
“Hij vertrok op een moment dat IS net op het slagveld verschenen was. Het zou nog bijna een jaar duren voor ze hun kalifaat uitriepen, toen was Ishaq al terug thuis met een kogel in zijn been. Een van zijn opties was aansluiten bij Jabhat al-Nusra, de jihadisten van Al-Qaida, of bij het door Tsjetsjenen gedomineerde JMA, Jaish al-Muhajireen wal-Ansar. Uiteindelijk koos hij voor JMA, maar net voor hij contact met hen zocht, viel die groep uiteen. Sommige leden stapten over naar IS; andere vormden een nieuwe militie. Het was een zootje en Ishaq vertelde me dat hij niet meer wist bij wie hij terecht kon. Misschien heeft hij me over zijn periode in Syrië niet de hele waarheid verteld, al ben ik toch geneigd hem te geloven als hij zegt dat hij nooit bij IS gevochten heeft. Uiteindelijk kwam hij bij een groep terecht die niet op een terreurlijst stond, maar in werkelijkheid wel onder de vleugels van Al-Qaida opereerde. Hij wou vechten tegen de dictator Assad, dat was zijn hoofdmotivatie. Al valt niet te ontkennen dat het idee van een Islamitische staat in Syrië en Irak toen al furore maakte en dat hij daarin sterk geïnteresseerd was.”
De reis van Ishaq met zijn Tsjetsjeense kompaan in een bestelauto van Noorwegen via Turkije naar Syrië lijkt op een vaudeville. Er waren ontzettend veel momenten onderweg waarop iemand hen had kunnen tegenhouden, maar iedereen kneep een oog dicht.
“Veel mensen denken dat de geheime uittocht van de Syriëstrijders met militaire precisie voorbereid werd, maar niets is minder waar. Het waren gewoon een stel jongens die op een waanzinnige roadtrip vertrokken. Ze wisten niet precies hoe ze moesten rijden, en verzonnen onderweg de meest idiote smoezen. Toen Ishaq afreisde, waren de politiediensten van verschillende landen bijlange nog niet zo alert als nu voor het fenomeen van de foreign fighters. Vermoedelijk waren er ook mensen die dachten: ‘Laat ze maar sneuvelen in Syrië. Dan is dat probleem opgelost.’
“Hij zegt dat hijzelf geen mensen gedood heeft en ik geloof hem. Hij hield de wacht en haalde aan het front de gewonden op en verzorgde ze.”
Het merkwaardige is dat alle teruggekeerde Syriëstrijders hetzelfde verhaal vertellen: ze waren allemaal ziekenbroeder.
“U hebt gelijk. Of we zijn verhaal aan het front dan moeten geloven of niet? Misschien wel, al zegt mijn intuïtie eerder van niet.”
Doordat hij gewond raakte, overleefde hij zijn Syrië-avontuur.
“Het was net als in de Eerste Wereldoorlog: degenen die een kogel in het been kregen, waren toen ook de gelukkigen. Zij mochten naar huis en overleefden. In een verslag uit die tijd las ik dat soldaten weenden van vreugde toen ze in hun been geraakt werden. Ishaq weende niet van vreugde, want door zijn kogelwonde miste hij als martelaar zijn afspraak met het paradijs.”
Het is toch onbegrijpelijk dat een jongen van 22 zo graag dood wil?
“Ik denk niet dat hij dood wou, maar eerder dat hij niet wou leven. Veel jonge mensen van begin twintig hebben het moeilijk met het leven, omdat het in hun ogen zinloos lijkt. Ze plegen geen zelfmoord, maar zien ook weinig toekomst. Dat is de enige manier waarop ik de keuze van jonge Syriëstrijders voor het martelaarschap kan begrijpen. Het jihadisme weet die staat van zijn van jonge mensen op een krachtige manier te exploiteren. Hij geeft het niet graag toe, maar in de gesprekken die ik met Ishaq voerde, bespeurde ik af en toe toch twijfel over de echtheid van dat martelaarschap. Een vriend van hem vertelde in zijn rechtszaak hoe hij zijn steun aan IS opgaf toen hij op een keer merkte dat lijken van IS-strijders aan het ontbinden waren en uren in de wind stonken.”
Terwijl de mythe van het martelaarschap net wil dat de lijken van martelaars naar musk ruiken?
“Precies. Op het moment dat die geur van verrotting in de neus van die jongen binnendrong, besefte hij dat het door IS voorgespiegelde martelaarschap bullshit is. Ishaq zelf vertelde me dat hij aan gesneuvelde vrienden gesnuffeld had. ‘Ze roken lekker’, beweerde hij.”
Gelooft hij nog in de jihad?
“Hij blijft de strijd tegen Assad vanuit religieus oogpunt gerechtvaardigd vinden. Dus ja, eigenlijk is hij nog steeds een jihadist. Maar IS steunt hij niet meer. Hij heeft nooit problemen gehad met de manier waarop het kalifaat functioneerde, of met de sharia. Ik heb hem gevraagd wat hij van de executies van homo’s vond, en hij antwoordde: ‘Ik weet niet wat Allah wil. Thuis mag je homo zijn, maar toon het dan niet op straat.’
“Hij zal nog minstens drie jaar in de gevangenis moeten doorbrengen en studeert automechanica. Hij verlangt naar een eenvoudig leven en hoopt dat zijn moeder hem zal helpen een vrouw voor hem te vinden.”
Ishaqs vader Hassan Ahmed werd in augustus 2016 in een Noorse rechtbank veroordeeld tot 6 jaar gevangenisstraf. Een half jaar nadat zijn zoon uit Syrië teruggekeerd was, maakte hij de omgekeerde beweging en sloot zich aan bij IS. In uw boek wordt daar met geen woord over gerept en verdwijnt Ishaqs ‘afwezige vader met een crimineel verleden’ al snel spoorloos uit beeld.
“Hassan Ahmed had lang totaal geen interesse in de islam. Hij heeft een gangsterverleden en zat in de bak toen Ishaq nog klein was. Hij maakte zich grote zorgen over de radicalisering van zijn zoon en was woest op de islamisten die Ishaq inspireerden om naar Syrië te gaan. Het kwam als een totale verrassing toen hij in de zomer van 2014 zelf naar het kalifaat afreisde.
“Ik mocht van Ishaq niet over Hassans reis naar Syrië schrijven. Hij was ontzettend bang dat hij zijn vader en de rest van zijn familie daardoor nog meer in de shit zou brengen. Hij had niet echt ongelijk, want de kans bestond dat stukken uit het boek later op het proces van de vader gebruikt zouden worden. Mijn roman is trouwens ook als bewijsmateriaal opgevoerd in een zaak van een vriend van Ishaq. Toch vond ik het zonde om die fascinerende link tussen vader en zoon zomaar te moeten laten liggen. Maar telkens ik erover begon, werd Ishaq bleek van angst. Hij sloeg dan helemaal dicht. Op een bepaald moment wou hij me zelfs niet meer zien en overwoog hij om te kappen met het boek. Tot ik hem na een paar weken van absolute stilte dan maar zelf voorstelde om zijn vader helemaal weg te schrijven. Zo kon ik het boek redden.”
Is Ishaq een vriend geworden?
“Ja. Ik geloof niet dat hij me ziet als een vuile kafir of ongelovige, want dan was dit boek er nooit gekomen. Als ik een journalist geweest was, had ik een kritische afstand gehouden. Maar ik ben een literaire schrijver die de kritische nabijheid opzoekt. Ik ben veel kritischer tegen mijn vrienden dan tegen mensen die ik niet zo goed ken. Ik heb hem in al die uren die we samenzaten, meermaals gevraagd: ‘Waarom vertrok je naar Syrië?’ In het begin antwoordde hij: ‘Om tegen Assad te vechten.’ Op het einde zei hij: ‘Omdat ik wou sterven.’”
Demian Vitanza, In dit leven of het volgende, Manteau, 320 p., 21,99 euro
(c) Jan Stevens