“De meeste IS-weduwen zijn nog tieners”

Erin Saltman onderhoudt de grootste database over westerse vrouwen die naar de Islamitische Staat verhuizen. ‘Stel je voor: je komt als jong meisje in een oorlogszone terecht, trouwt na aankomst met een wildvreemde die je ontmaagdt, waarna hij gaat vechten, en jij geïsoleerd thuis zit te wachten. Ondertussen worden de wijken rondom gebombardeerd. Misschien raak je wel zwanger vlak voor je man naar het paradijs vertrekt. Daar hou je als tienermeisje toch een gigantisch posttraumatisch stresssyndroom aan over?’

Op 9 juli 2014 staken de 16-jarige tweelingzussen Salma en Zahra Halane uit Manchester in het Turkse stadje Akçakale de grens met Syrië over. Twee weken eerder waren ze door hun ouders als vermist opgegeven. Op 26 juni verlieten ze hun ouderlijk huis, checkten in op de luchthaven van Manchester voor een vlucht naar Istanbul en reisden van daaruit verder naar de Turks-Syrische grens. ‘Ze volgden hun 21-jarige broer Ahmed’, zegt Erin Saltman, onderzoekster naar “radicalisering en vrouwen” bij de Londense denktank Institute for Strategic Dialogue (ISD). Samen met haar collega Melanie Smith van het International Centre for the Study of Radicalisation (ICSR) van de universiteit van Londen, houdt ze sinds mei 2014 de grootste database over westerse vrouwen die naar het kalifaat migreren up-to-date. Hun voorlopige bevindingen publiceerden ze onlangs in het online te raadplegen rapport ‘Till martyrdom do us part’ – gender and the ISIS phenomenon.

Toen bekend raakte dat de zusjes Halane zich bij de Islamitische Staat hadden aangesloten, herdoopte de Britse pers hen tot de “Terror Twins”. Vanuit Syrië stuurde vooral Zahra als Umm Ja’far onder de inmiddels opgeschorte twitteraccount @jafarbritaniya haar belevenissen cyberspace in. Op 11 september 2014 tweette ze: ‘Happy #9/11 Happiest day of my life. Hopefully more to come InSha allah #IS.’ Zahra’s tweets, posts en chatsessies op andere sociale media werden nauwkeurig bijgehouden en in kaart gebracht door Saltman en Smith. ‘Aan het einde van het schooljaar van 2014 was er niets dat deed vermoeden dat Salma en Zahra Halane plannen voor een grote oversteek naar de IS aan het smeden waren”, zegt Erin Saltman. “Het zijn pientere meisjes, die goed geïntegreerd waren op school. Ze boekten uitstekende cijfers. Hun vader stond in zijn gemeenschap wel bekend als een conservatieve moslim, strikt in de leer.’

Een paar weken na hun aankomst trouwden de Halane’s elk met een jihadist. ‘Meteen daarna werden ze van elkaar gescheiden en ondergebracht in twee verschillende steden. In december 2014 werden ze ook allebei weduwe. Na hun weduwschap mochten ze samen in Raqqa, de hoofdstad van de Islamitische Staat, gaan wonen. Ze zijn nu stil op de sociale media. Ons vermoeden is groot dat ze op de vlucht zijn. Hun broer Ahmed die hen naar Syrië gelokt heeft, is zelf uit de IS ontsnapt en leeft momenteel in Denemarken waar hij ondervraagd wordt door de autoriteiten. De meisjes proberen nu ook te ontsnappen, maar voor vrouwen is dat veel moeilijker dan voor mannen. Hun paspoorten zijn vernietigd na hun aankomst in Syrië. Alleen al om het huis te verlaten, moeten ze de toestemming van een man krijgen en begeleid worden door een chaperon. In de Islamitische Staat is het voor een vrouw zo goed als onbegonnen werk om volledig gesluierd een tocht naar de grens te ondernemen.”

Hoeveel vrouwen volgt u momenteel?

ERIN SALTMAN: 111, maar het aantal groeit. Volgens officiële schattingen leven vandaag meer dan 4.000 westerlingen in de Islamitische Staat, waarvan ongeveer 550 vrouwen. We denken dat het er in werkelijkheid veel meer zijn. De Duitse overheid deelde onlangs mee dat er minstens 100 Duitse vrouwen vertrokken waren naar Syrië en Irak. Vanuit België zouden er tussen 30 en 40 vrouwen naar het kalifaat afgereisd zijn, maar die cijfers dateren van januari. Het is vrij problematisch om correct cijfermateriaal te verzamelen. Van zodra een man of vrouw op latere leeftijd naar Syrië en Irak vertrekt, wordt dat door niemand gerapporteerd. De leeftijd op onze database varieert tussen 14 en 45. De meeste vrouwen zijn tieners en prille twintigers.

14 is vreselijk jong.

SALTMAN: Het jongste meisje dat ooit ‘migreerde’, was amper 13. Haar sociale mediaprofiel hebben we helaas nog niet gevonden.

De meisjes uit uw database zijn zeer actief op sociale media?

SALTMAN: Sommige meer dan andere. We volgen ze op Twitter, Facebook, ask.fm, Kik Messenger en allerlei blogs. De sociale media zijn publiek domein, waardoor ze voorzichtig zijn met wat ze posten. Ze worden niet centraal gecontroleerd, maar er is zeker wel sociale controle. Een “zuster” kan niet zomaar tweeten: ‘Ik heb een rotdag in het kalifaat.’ Ze portretteren de Islamitische Staat dus altijd positief. De vrouwen zijn zich goed bewust van de wervende rol die ze moeten spelen. De grote misvatting is dat ze allemaal lijden aan het “afwezige vader-syndroom”, uit economisch achtergestelde gezinnen komen en jong en naïef zijn. Uit onze database blijkt alvast dat typecasting zinloos is en dat er geen algemeen geldende regel af te leiden is. Dat is best een beangstigende conclusie, want dat wil zeggen dat het waanzinnig moeilijk is om dit fenomeen halt toe te roepen.

Hoe slagen jullie erin om ze op de sociale media te blijven volgen? Facebook is bijvoorbeeld bijzonder actief in het verwijderen en blokkeren van accounts van IS-sympathisanten.

SALTMAN: Facebook is strenger dan Twitter, maar toch kun je er mits een beetje speurwerk interessante accounts vinden. Daar komt bij dat jonge mensen de regels van de sociale media beter kennen dan volwassenen, waardoor ze hun accounts langer in de lucht weten te houden. Maar u hebt gelijk: ze verdwijnen regelmatig, en dan is het onze job om ze terug op te sporen. We zijn dus continu op jacht naar al die vrouwen uit onze database die voor even verdwijnen. Sommige vrouwen lachen er zelf mee als ze weer eens door Facebook uit de lucht gehaald worden: ‘Dit is mijn elfde account. LOL.’

Dankzij onze database hebben we inmiddels tonnen informatie verzameld over hoe jonge westerse vrouwen andere jonge westerse vrouwen ervan proberen te overtuigen om naar het kalifaat te komen. Onze database is gelinkt aan de grote Foreign Terrorist Fighter Database, die de westerse Syriëstrijders opvolgt. We volgen de linken tussen de vrouwen en hun mannen, en een aantal van de online-conversaties tussen hen en hun geloofsvrienden. Via de sociale media kunnen we de redenen achterhalen waarom ze vertrokken zijn. Aan de ene kant zijn er push-factoren die hen richting de IS duwen, aan de andere kant zijn er pull-factoren die hen vanuit de IS aantrekken. Push-factoren zijn al die elementen die hen kwetsbaar en ontvankelijk maken voor de extremistische boodschap. De pull-factoren zorgen ervoor dat ze hun vliegtuigticket naar Turkije ook daadwerkelijk kopen.

Wat moet ik me met push en pull concreet voorstellen?

SALTMAN: Een push-factor is je geïsoleerd voelen, je vervreemd voelen van je eigen land of cultuur. Of compleet van slag zijn door de passieve houding van de westerse mogendheden tegenover de burgeroorlog in Syrië. ‘Waarom valt geen enkel westers land de regering van Assad aan? Waarom laten ze de Palestijnen aan hun lot over? Waarom vielen ze Afghanistan en Irak wel aan?’ Hier in Europa zijn we een zware economische crisis aan het verwerken, is er massale jeugdwerkloosheid met weinig perspectief en hoop voor jonge mensen. De vijand lijkt groter en groter te worden. Jonge moslims horen hoe radicale predikers hen voorhouden dat ze vervolgd worden omdat ze moslim zijn. Die predikers staan meteen ook klaar om hen te “aanvaarden zoals ze zijn”, en bieden hen met hun pull-factoren hoop aan. Zo krijgen ze de mogelijkheid om samen met de “enige ware moslims” van de IS in Syrië en Irak Utopia op te bouwen, er avonturen te beleven en er de romantische liefde te ontdekken.

Romantische liefde staat voor vrouwen dan gelijk met: trouwen met een jihadist?

SALTMAN: Precies. De foto’s die de vrouwen van hun mannen online publiceren, tonen sterke, jonge kerels. De wind blaast door hun wapperende manen, het zijn net leeuwen. De vrouwen noemen zichzelf ook “leeuwinnen”. Het merkwaardige is dat er in hun tweets en posts vaak een feministische ondertoon zit. ‘Het Westen seksualiseert vrouwen en herleidt ze tot objecten’, schrijven ze voor de geïnteresseerde thuisblijvers. ‘De westerse straten worden ontsierd door affiches met Victoria Secret-modellen, vrouwen tonen hun naaktheid. Als je naar het kalifaat komt, zullen wij je niet behandelen als een object. Hier heb je een hoger doel.’

Kent u het cosmeticamerk CoverGirl? Hun reclameslogan luidt: ‘CoverGirl. Because you’re worth it.’ De westerse vrouwen in de IS hebben ervan gemaakt: ‘CoveredGirl, because you’re worth it.’ Met daarnaast een foto van een vrouw in burka. Ze zullen het zelf nooit feminisme noemen, omdat dat een westers begrip is, maar in wezen spiegelen ze jonge geïnteresseerde moslima’s feminisme voor: de Islamitische Staat zal ervoor zorgen dat ze niet geseksualiseerd worden en herleid tot een object. Van zodra zo’n meisje dan de overstap waagt, wordt haar rol teruggebracht tot: vrouw van een strijder en moeder van zijn kinderen.

Snel weduwe van een martelaar worden, hoort daar ook bij?

SALTMAN: Ja, van zodra hun echtgenoot sterft op het slagveld, kunnen ze zijn martelaarschap beginnen bejubelen. Meer dan een kwart van de vrouwen uit onze database zijn piepjonge weduwen. De meesten zijn nog tieners, waren amper een half jaar getrouwd, sommige zijn zwanger of hebben al een kind.

Als een vrouw een weduwe wordt, gaat haar status stijl omhoog?

SALTMAN: Ja, en ze zal zich op het internet conform die nieuwe status gedragen. Vlak nadat de echtgenoten van de Halane-tweeling het martelaarschap vonden, zetten Salma en Zahra foto’s van hun mannen op het net, ze prezen hen en maakten grapjes. ‘Misschien is mijn man zich nu aan het vermaken met zijn maagden.’ Ze bezongen de deugden van het martelaar- en weduwschap. Elke man of vrouw die bewust naar de Islamitische Staat migreert, is volledig doordrongen van de ideologie van het martelaarschap. De kersverse weduwen hebben hun man maar heel kort gekend. In die korte tijd van hun huwelijk zat hij de helft van de tijd op het slagveld. Stel je voor: je komt als jong meisje in een oorlogszone terecht, trouwt meteen na aankomst met een wildvreemde die je ontmaagdt, waarna hij gaat vechten, en jij geïsoleerd in je huis zit te wachten tot hij terugkomt, want pas dan mag je weer samen met hem buitenkomen. Ondertussen worden de wijken rondom platgebombardeerd. Je enige uitlaatklep zijn de sociale media. Misschien raak je wel zwanger vlak voor je man naar het paradijs vertrekt. Daar hou je als tienermeisje toch een gigantisch posttraumatisch stresssyndroom aan over?

De meisjes verlangen naar Utopia maar komen in de hel terecht?

SALTMAN: Veel hangt af van de stad waar ze naartoe gestuurd worden. Natuurlijk posten ze enthousiaste berichten over de gratis huisvesting die ze van de Islamitische Staat krijgen. Ze vergeten er bij te vermelden dat de familie die voor hen in dat huis woonde, ofwel dood is, ofwel gevlucht. De elektriciteit, het internet en het water zijn gerantsoeneerd, ze leven in een stad in oorlogsgebied onder de meest extreme vorm van de sharia. We merken dat veel vrouwen die nu in hun huizen opgesloten zitten, actiever willen worden én verlangen naar gewelddadigheid. We hebben tweets waarin vrouwen over onthoofdingen zeggen: ‘Ik wou dat ik het mes vasthield.’ We zien ook dat vrouwen momenteel militaire basistraining krijgen. Op verschillende fora vragen geïnteresseerde meisjes: ‘Zullen we kunnen vechten als we in het kalifaat arriveren?’ Het antwoord luidt: ‘Nog niet, maar later misschien wel.’

De vrouwen hebben geen enkel probleem met het geweld van de IS en met de onthoofdingen?

SALTMAN: Nee, ze zijn zich daar zeer bewust van. Voor ze vertrekken, weten ze dat ze getuige zullen worden van grof geweld. Ze hebben geen enkel probleem met de IS-ideologie. Ze vinden die fundamenteel juist. De IS werkt net als de Hitlerjugend, met toegewijde jongens en meisjes. Door aan te sluiten bij zo’n groepering voelen jonge mensen zich erkend, gesterkt en krijgen ze een duidelijk beeld voorgeschoteld van wie de vijand is. De taal is simpel en zwart-wit: het gaat over wij tegen zij, fout en juist, goed en kwaad. Zowel extreemrechtse groeperingen als de IS geven een jongere de kans om uit te groeien tot een held. ‘Je vecht een gerechtvaardigde strijd en zal daarvoor beloond worden.’

Ik stoor me aan het beeld dat we via de media van die vrouwen krijgen, want dat wordt sterk gekleurd door hun geslacht. Als kranten over Syriëstrijders schrijven, worden woorden gebruikt als “gewelddadig”, “agressief”, “kwaad”, “crimineel”. Maar als het over westerse vrouwen gaat die naar de Islamitische staat “migreren”, worden omschrijvingen bovengehaald als “gehersenspoeld”, “naïef”, “ze zijn het slachtoffer van grooming”.Terwijl je over veel mannen ook kunt zeggen dat ze gehersenspoeld en naïef zijn. Veel vrouwen zijn dan weer kwaad én gewelddadig.

Krijgen ze nooit spijt van hun beslissing om te migreren?

SALTMAN: We stellen vast dat vrouwen door een tweede golf van radicalisering gaan van zodra ze in het kalifaat arriveren. Daar is een psychologische verklaring voor: ze willen voor zichzelf rechtvaardigen waarom ze die ingrijpende keuze gemaakt hebben en hun familie en alle comfort hebben achtergelaten. Hun boodschappen worden gewelddadiger en agressiever. Ze omarmen het kalifaat vanuit zelfbescherming. Zowel mannen en vrouwen zijn de eerste maanden altijd online zeer actief, maar vallen daarna stil. Als je een rotdag hebt en niet veel zin hebt om nog maar eens de wereld te laten weten hoe fantastisch het leven wel is in de Islamitische Staat, stuur je die dag geen tweet cyberspace in.

Hoeveel vrouwen zijn ondertussen teleurgesteld teruggekeerd?

SALTMAN: Niet meer dan tien. Voor vrouwen ligt een terugkeer moeilijk, terwijl ondertussen wel honderden mannen teruggekeerd zijn. Teruggekeerde Syriëstrijders kunnen relatief gemakkelijk misdaden ten laste gelegd worden, maar voor teruggekeerde vrouwen ligt dat moeilijker. Het is niet illegaal om met een bankrover, een maffiabaas of een jihadist te huwen. Een van de teruggekeerde vrouwen wordt nu geen terrorisme ten laste gelegd, maar ontvoering omdat ze haar kind had meegenomen. Dat komt omdat we geen juridische wapens in handen hebben om vrouwen die naar het kalifaat vertrekken te veroordelen voor terrorisme, ook al ontpoppen ze zich tot propagandisten en groeien ze uit tot IS-boegbeelden.

Klopt het dat radicalisering zich tegenwoordig bijna exclusief online afspeelt?

SALTMAN: Nee, maar het internet speelt wel een voorname rol. Van zodra iemand online toegang gevonden heeft tot jihadistische propaganda, kunnen die plekken razendsnel uitgroeien tot de ultieme bronnen aan informatie. Maar altijd is er die ene beslissende gebeurtenis die zich in de echte wereld afspeelt. Bij de zusjes Halane was dat hun broer die eerder naar Syrië vertrokken was om er te gaan vechten. De drie schoolmeisjes van Bethnal Green die in februari van dit jaar vertrokken, waren een paar maanden eerder voorgegaan door een vriendin.

Je mag ook de reeds lang bestaande netwerken in de reële wereld niet onderschatten. Westerse landen die veel Syriëstrijders leveren, hebben allemaal een lange voorgeschiedenis van “legale” en gekende islamistische netwerken. Dat geldt voor zowel Groot-Brittannië, Frankrijk als België. Een figuur zoals onze haatprediker Anjem Choudary heeft het islamistische gedachtengoed mainstream helpen maken. Choudary is verschillende keren gearresteerd, maar is telkens weer vrijgelaten en ook nooit veroordeeld. Hij is heel slim in de manier waarop hij radicale standpunten verkondigt. Dat mainstream maken van extremistische opvattingen is extreem gevaarlijk en vormt een immens probleem in onze democratie. Wij vinden vrijheid van meningsuiting erg belangrijk, maar er is een foute vorm van politieke correctheid geslopen in wat we wel en niet toestaan. Islamistische groeperingen mochten aan de Britse universiteiten bijvoorbeeld lezingen organiseren van radicale sprekers, waarbij de aula op verzoek van de groepering ‘vrouwvrij’ gemaakt werd. Het is niet verstandig om verwerpelijke verzoeken in te willigen vanuit angst om een fanatieke minderheid voor het hoofd te stoten.

Zijn er ook vrouwelijke haatpredikers actief met het gezag van een man als Anjem Choudary?

SALTMAN: Niet op straat, wel online. De uit Glasgow afkomstige Aqsa Mahmood alias Umm Layth is met haar blog vanuit de IS uitgegroeid tot de meest bekende celebrity-jihadiste. Er zijn nog meer invloedrijke westerse radicale moslima’s actief vanuit de Islamitische Staat. De meest tot de verbeelding sprekende is Shams. Haar offline-identiteit kennen we niet. Ze verhuisde begin 2014 naar de Islamitische Staat en houdt naast Twitter- en Facebook-accounts op Tumblr een ‘dagboek’ bij: diary-of-a-muhajirah.tumblr.com. Shams is een dokter die haar eigen vrouwenkliniek mag runnen. Ze schrijft open over haar ervaringen en geeft antwoorden op vragen van andere vrouwen. Ze is ondertussen zelf ook bevallen van een kind. Shams is een schoolvoorbeeld van hoe door de IS de regels van het spel compleet veranderd zijn. Geen enkele jihadistische organisatie liet vroeger toe dat om het even welke supporter in hun naam tweette. Ze wilden de media zelf controleren en deelden zo weinig mogelijk met de buitenwereld. Over wie die jihadisten waren, wisten we zo goed als niks. Nu kunnen we volgen welke maaltijden de vrouwen voor hun jihadist bereiden, ze posten foto’s van het eten dat ze klaarmaken en wisselen recepten uit. Door al die verschillende boodschappers toe te staan, verlaagt de IS drastisch de drempel voor anderen om ook deel te worden van het kalifaat. Het rekruteren wordt daardoor makkelijker, want de IS blijkt niet alleen een gewelddadige club te zijn en wordt plots ‘menselijk’.

Hoe langer het kalifaat blijft bestaan, hoe meer aanhang het krijgt. Een jaar na de stichting blijkt geen enkele grote internationale macht in staat het te stoppen. Die boodschap alleen al geeft de IS een vorm van rechtvaardiging. ‘Misschien steunt God hen wel echt en hebben ze gelijk.’ De druk onder jonge moslims onderling wordt opgevoerd. ‘Als je nu nog niet overtuigd bent van het kalifaat, bega je een grote vergissing. Koop een ticket, het is je plicht om naar hier te komen.’

De IS wordt gebombardeerd en krijgt een militair antwoord op de uitbreiding van haar grondgebied. Voor wie hier strijd levert tegen radicalisering werkt dat contraproductief. Want het militaristische antwoord wordt gebruikt om de IS-ideologie te rechtvaardigen. Ze stellen zichzelf nu voor als het slachtoffer. ‘Wij worden aangevallen terwijl we een veilige haven voor moslims willen creëren, waar we harmonieus kunnen leven volgens de enige echte goddelijke wet. De internationale machten gunnen ons dat niet. De hele geschiedenis door zijn we onderdrukt.’ Een ideologie kun je niet kapot bombarderen. Ondertussen raken steeds meer jonge moslims er door geïnfecteerd.

Hoe moeten we ze dan wel aanpakken?

SALTMAN: We hebben nood aan een sterke tegencultuur. Er moeten vanuit de overheid meer inspanningen geleverd worden om moslimgroeperingen die tegen de IS ingaan op een discrete manier te ondersteunen. Nu zien we dat een extremistische minderheid het hele discours monopoliseert. De gematigde meerderheid van de moslims moet dringend geholpen worden om haar stem luid en duidelijk te laten weerklinken.

© Jan Stevens