“Ik wil geen seconde terug. Ik wil alleen vooruit”

isabel allende 2Met bijna 60 miljoen verkochte boeken geldt Isabel Allende als de meest gelezen Spaanstalige schrijfster ter wereld. Knack zocht haar op en sprak haar over leven & werk, haar geboorteland Chili en haar huidige land Amerika. “Het is niet Obama die de wetten bepaalt. Het gaat hier niet zoals in Chili ten tijde van Pinochet.”

Begin volgend jaar verschijnt de Nederlandse vertaling van Ripper, de allereerste thriller van de wereldberoemde Chileens-Amerikaanse schrijfster Isabel Allende (71). “Het wordt vermoedelijk meteen ook de allerlaatste”, zegt ze. “Het thrillergenre is nogal apart: tijdens het schrijven moet je veel aandacht schenken aan de juiste timing en proberen de lezer zoveel mogelijk op het verkeerde been te zetten. Voor één keer was het fun. Mijn man is misdaadverhalenschrijver en hij heeft me de eerste voorzet gegeven. Daarna ben ik een cursus misdaadschrijven gaan volgen, heb ik een heus congres van thrillerschrijvers bijgewoond en lange gesprekken gevoerd met een forensische dokter en een paar politie-inspecteurs.”

We zitten in de spreekkamer van het kantoor dat Isabel Allende samen met haar man, advocaat en thrillerauteur Willie Gordon, betrekt in het piepkleine stadje Sausalito in de San Francisco Bay Area. Aan de overkant van de Golden Gate Bridge bruist het leven in grootstad San Francisco; aan deze kant wordt de stilte alleen verstoord door de krijsende meeuwen in de jachthaven vlakbij.

In 1975 ontvluchtte Isabel Allende Chili. Twee jaar na de militaire staatsgreep door generaal Augusto Pinochet werd de grond er te heet onder haar voeten. “Als ik me heel erg gedeisd had gehouden, had ik misschien wel kunnen blijven”, zegt het achternichtje van de in 1973 aan de kant gezette en vermoedelijk vermoorde president Salvador Allende. “Maar ik werkte als journalist en had mijn eigen tv-programma waardoor het onmogelijk was low profile te blijven.”

Allende vestigde zich in de Venezolaanse hoofdstad Caracas. Ruim tien jaar later trouwde ze met Willie Gordon en volgde hem naar San Francisco. Halverwege de jaren zestig woonde ze een jaar lang in Brussel. “Ik had een beurs om een stage te volgen in een programma dat door de Belgische overheid georganiseerd werd voor Congolese mannen. Ik vermoed dat ze me bij vergissing bij hen ingedeeld hadden. Ik was de enige vrouw tussen dertig mannen. Ze waren duidelijk nog nooit met een mondige vrouw in aanraking gekomen en ze behandelden me als vuil. Dus probeerde ik mijn Congolese stagegenoten uit te leggen dat in mijn land de vloer niet aangeveegd wordt met vrouwen, dat je als man niet met je gulp open het vrouwentoilet binnenstapt en dat je een vrouw niet opzij duwt om als eerste door de deur te stormen. Ik kreeg als antwoord dat ook zij zich door mij geschoffeerd voelden. Want ik wou altijd eerst door die deur en schoof aan hun tafel aan, terwijl in Congo vrouwen nooit aan de mannentafel aten. Op dat moment besefte ik dat zij minstens evenveel aanstoot aan mijn ‘slechte manieren’ namen als ik aan die van hen. Dat jaar in Brussel heeft me geleerd dat mijn cultuur niet superieur is aan die van anderen.”

Ook niet als die andere cultuur vrouwen als minderwaardig beschouwt?

Isabel Allende: Ik wil niet gediscrimineerd worden en ik ben zeer progressief. In de jaren zestig was ik een strijdende feministe, dat ben ik trouwens nog steeds. (lachje) Maar ik begreep toen dat je sommige diep ingesleten gewoonten niet kunt veranderen door dwingende maatregelen op te leggen, en dat je veranderingen niet met geweld kunt afdwingen. Dat proces evolueert langzaam. Ik ben ervan overtuigd dat mijn Congolese stagegenoten toen van mij geleerd hebben, net als ik van hen. Zij hebben me duidelijk gemaakt dat ik minder pusherig moet zijn en dat ik me bewuster moet worden van de behoeften van anderen.

Heeft die Brusselse ervaring u ook geholpen toen u als Chileense immigrant terechtkwam in de VS, smeltkroes van culturen?

Allende: Ik ben een dochter van diplomaten en ik denk dat ik me daardoor makkelijk aanpas. Van jongs af aan reisde ik met mijn stiefvader de wereld rond en leefde ik tussen andere culturen. Ik moest telkens weer afscheid nemen. Na de dood van oom Salvador Allende werd ik een politiek vluchteling en leefde ik jarenlang in Venezuela. Toen ik naar San Francisco verhuisde, had ik dus al heel wat ‘ervaring’ opgedaan.

Door met een Amerikaan te trouwen, ben ik op een volstrekt legale manier de VS binnengekomen en heb ik nooit de afschuwelijke problemen ervaren die zoveel anderen wél dagelijks moeten overwinnen. Er leven miljoenen illegale latino’s in de VS en hun bestaan is echt geen pretje. Mijn stichting, The Isabel Allende Foundation, werkt onder andere met Latijns-Amerikaanse vrouwen die hier al jaren verblijven en kinderen hebben die hier geboren zijn. Ze hebben een leven uitgebouwd, maar kunnen op elk moment opgepakt worden door de politie. Mijn Amerikaanse medeburgers vinden het fijn dat illegale latino’s het vuil werk opknappen, maar van zodra die mensen hun job gedaan hebben, wordt van hen verwacht dat ze uit het straatbeeld verdwijnen. Zo werkt het natuurlijk niet: je kunt geen geglobaliseerde wereld hebben voor alles, behalve voor mensen. Wie globale technologie, universeel geld en een wereldeconomie wil, moet ook voorstander zijn van open grenzen voor iedereen.

In de verkiezingscampagne van 2008 beloofde toenmalig presidentskandidaat Obama een hervorming van de immigratiewet waardoor illegale latino’s uitzicht zouden krijgen op een legaal statuut. Obama is nu bezig aan zijn tweede ambtstermijn, maar die hervorming is er nog steeds niet.

Allende: Ik geloof echt dat de president van goede wil is, alleen is hij niet de enige die daarover beslist: zo’n hervorming moet passeren via het Congres, en dus via het Huis van Afgevaardigden en de Senaat. De VS hebben geen presidentieel regime waarbij één man de wetten bepaalt. Het is hier niet zoals in Chili ten tijde van Pinochet. (lacht) Het is gemakkelijk om Obama de schuld te geven van alles wat verkeerd gaat, maar dat is onterecht.

Toch zijn veel Amerikanen zwaar in hun president teleurgesteld.

Allende: Ja, dat is waar. Obama zorgde voor zoveel hoop. De mensen die voor hem stemden, verwachtten te veel, en degenen die niet voor hem stemden, haatten hem uit de grond van hun hart. Van in het begin balanceerde hij op een zeer dunne koord. De progressieven zijn teleurgesteld en vinden dat hij niet genoeg gedaan heeft. Degenen die tegen hem zijn, vinden dan weer dat hij een uiterst links beleid voert. Ze beweren zelfs dat hij geen Amerikaan is, maar een marxist, een moslim en een spion. Ze zijn totaal geschift.

Isabel Allende 3

In de straten van San Francisco duwen ongelooflijk veel daklozen een winkelkarretje met hun schamele bezittingen voort. Hebt u een verklaring waarom de stad zo populair is bij daklozen?

Allende: Bijna alle grote Amerikaanse steden in staten met een goed klimaat trekken massaal daklozen aan. De daklozenpopulatie groeit trouwens schrikbarend over heel de VS: dat wordt een immens probleem. Staten als Californië of Florida krijgen nog een extra toevloed van daklozen te verwerken omdat die mensen elders ‘s winters de kou niet overleven. Een van de bijkomende problemen in San Francisco is dat veel daklozen mentale problemen hebben of verslaafd zijn. Wist u dat in Californië de meeste instellingen voor geestelijke gezondheidszorg gesloten zijn?

Is dat een gevolg van de moeilijke financiële toestand waarin de staat zit?

Allende: Dat is vooral een gevolg van het extreem egoïstische beleid dat de voorbije jaren gevoerd is. Op een bepaald moment besloten onze bewindslui om de belastingen drastisch terug te schroeven. Ooit stond deze staat in de VS op de tweede plaats voor onderwijs, nu staan we op de 37e.

Een erfenis van de vorige republikeinse gouverneur Arnold Schwarzenegger?

Allende: Nee. De inwoners van de staat hebben daar zélf voor gekozen door voortdurend voor minder belastingen te stemmen. Het lijkt alsof ze niet doorhebben dat ze door minder belastingen te betalen ook minder openbare diensten in ruil krijgen. Ze hebben ook doelbewust ervoor gestemd om de belastingen bedoeld voor de gezondheidszorg te verlagen, waardoor de psychiatrische instellingen hun deuren moesten sluiten. Delinquenten met psychische problemen kunnen niet langer in de psychiatrie terecht, maar worden in gevangenissen opgesloten. Daardoor kampen die met een gigantische overbevolking. Onlangs hebben ze door plaatsgebrek 30.000 mensen moeten laten gaan. Amerika is het land met de meeste gevangenen van de hele wereld. Er zitten onvoorstelbaar veel druggebruikers in de cel. Die horen daar toch niet thuis?

De VS zijn gebouwd volgens het credo dat je als burger onafhankelijk bent en geen beroep doet op de overheid. Iedereen is verantwoordelijk voor zijn eigen leven en neemt het heft zelf in handen. Tot op zekere hoogte vind ik dat een goede zaak, maar net als in elke andere samenleving is er ook hier een groot deel van de bevolking dat het echt niet alleen aankan en hulp nodig heeft. Ook hier slaat de vergrijzing toe, en iemand zal die hulpbehoevende oudjes moeten helpen, want niet iedereen heeft voldoende centen voor privéhulp. Maar in plaats van te zorgen voor onze mensen met psychische problemen, hebben wij ze hier in Californië gewoon op straat gezet.

President Obama krijgt van zijn tegenstanders het onterechte verwijt dat hij een marxist is, terwijl uw oom Salvador Allende pas een echte marxist was.

Allende: Wees daar maar zeker van. Salvadors vader was één van de stichters van de socialistische partij van Chili. Ik was nog een kind toen oom Salvador al minister van Volksgezondheid was. Hij kon heel ironisch uit de hoek komen. Hij sliep zeer weinig en had veel uren over waarop hij kon studeren. Hij beschikte over een fenomenaal geheugen waardoor het leek alsof hij over om het even welk onderwerp kon meepraten. Hij durfde het aan om zonder lijfwachten met een grote groep boze tegenstanders in discussie te gaan, wat hem respect opleverde. Maar hij was ook ijdel: zo was hij verzot op mooie kostuums en op kunst.

Wat misschien een beetje eigenaardig is voor een volbloed socialist?

Allende: Dat was het ook, zeker eind jaren zestig, begin jaren zeventig. Het socialisme van vandaag heeft een andere inhoud dan het socialisme tijdens de Koude Oorlog. De inwoners van de VS begrepen en begrijpen het verschil niet tussen socialisme en communisme. Indertijd vonden ze het een ware schande dat zo’n socialist als Allende een Italiaanse jasje en modieuze schoenen droeg. (lacht) Ze vonden dat hij er hoorde uit te zien als een guerrillero, als een kloon van Che Guevara. Oom Salvador had een uitgebreide kunstcollectie en een grote verzameling gesigneerde boeken. Veel romans en kunstwerken waren cadeautjes van sympathiserende Latijns-Amerikaanse schrijvers en artiesten. Hij hield niet alleen van kunst, maar ook van vrouwelijk schoon en er liepen altijd bloedmooie vrouwen in zijn omgeving rond.

U bent piepjong in de journalistiek gestapt. Wou u ook de wereld veranderen?

Allende: Ik was zestien toen ik van school afging. In die tijd was het in Chili nog mogelijk om zonder diploma als journalist aan de slag te gaan. Ik ben niet in de journalistiek gestapt omdat ik hoopte om dingen in beweging te zetten, nee. Ik hield van schrijven en verhalen vertellen. Ik vond het zalig om op straat rond te dwalen en nieuws op te rapen. Ik stampte ook vooral graag tegen de schenen van de mannen. Als feministe wou ik van de wereld een vrouwvriendelijker plek maken.

Want Chili was een onvervalst macholand?

Allende: Ja en dat is het nog steeds, ook al zijn er twee vrouwen in de running voor de presidentsverkiezingen van november. De Chileense vrouwen staan nu sterk en zijn goed georganiseerd, maar toch is de samenleving nog steeds doordesemd van die machomentaliteit. Natuurlijk wou ik als journalist die macho’s een geweten schoppen, maar in de eerste plaats wou ik verhalen vertellen.

De dichter Pablo Neruda zette u op het spoor van de literatuur?

Allende: Het was augustus 1973, twee jaar nadat hij de Nobelprijs Literatuur gewonnen had en een maand voor de staatsgreep. Neruda was erg ziek: hij had kanker. Hij was een goede vriend van Salvador Allende en een volbloed communist. Eigenlijk was hij voorbestemd om president te worden. De Unidad Popular, een coalitie van socialistische, communistische en links-liberale partijen, had eerst aan hem gevraagd om hun boegbeeld voor de presidentsverkiezingen van 1970 te worden, maar hij haakte af en toen viel hun keuze op Salvador Allende.

Pablo Neruda woonde in het kleine kuststadje Isla Negra; je kunt er zijn huis nu nog bezoeken. Hij nodigde me er uit voor een lang gesprek en zei dat hij me een waardeloze journalist vond. “Jij bent niet objectief, je liegt de hele tijd en het zou me niet verwonderen dat je je verhalen fantaseert. Je kunt beter literatuur gaan schrijven.”

Fabuleerde u echt als journalist uw reportages bij elkaar?

Allende: Natuurlijk. En misschien lieg ik nu nog steeds. (lacht) Neruda zei ook: “Alles wat des duivels is in de journalistiek, wordt een deugd in de literatuur.” Ik schonk toen geen aandacht aan zijn woorden en het zou nog tot 1981 duren eer ik mijn eerste roman schreef.

In de jaren zeventig grepen in veel Latijns-Amerikaanse landen de militairen de macht. Waar kwam die hang naar het autoritaire vandaan?

Isabel AllendeAllende: De helft van Latijns-Amerika leefde onder één of ander autoritair regime, met vooral militaire dictaturen. Het autoritaire zat bij ons ingebakken: we vormden allesbehalve solide democratieën. Latijns-Amerika is altijd een continent geweest waar mensen gemakkelijk de macht met geweld overnemen. Wij hebben niet het trage proces van opbouw van democratie gekend zoals de Europeanen, of de schepping van een democratie zoals in de VS. Maar onze dictaturen waren ook een gevolg van het beleid van die VS. De Amerikaanse regering ondersteunde de Latijns-Amerikaanse militaire dictaturen omdat ze veel makkelijker deals kon sluiten met militairen dan met verkozen politici. Generaals lieten zich immers graag omkopen met geld en wapens. Amerikaanse politici verheerlijken hun idealen van vrijheid, democratie en onafhankelijkheid, maar zagen er veertig jaar geleden geen graten in om hun Latijns-Amerikaanse buren regimes op te dringen die ze zelf nooit zouden hebben getolereerd. Na de coup in Chili zei Henri Kissinger: “We kunnen dat land toch niet communistisch laten worden omdat de bevolking dat wil?”

Pas veel later werd het voor een aantal Amerikaanse beleidsmakers duidelijk dat autoritaire regimes meer problemen veroorzaken dan oplossingen. Het werd steeds lastiger om zaken met de militairen te doen en ze in het gareel te houden. De dictaturen zorgden ook voor een ware aderlating: steeds meer getalenteerde mensen verlieten hun land en vluchtten naar veiliger oorden. Toch zou het nog tot het einde van de Koude Oorlog duren vooraleer er een duidelijke verandering kwam in de buitenlandse politiek van de VS. Nu focussen de Amerikanen zich op het Midden-Oosten, waar ze net dezelfde fouten maken als indertijd bij ons.

Wijlen Hugo Chávez kwam een decennium na de Koude Oorlog, in 1999, aan de macht in Venezuela. Beschouwt u hem als een erfgenaam van Salvador Allende?

Allende: Eerder als een leerling van Fidel Castro. Voor Chávez was het een geschenk uit de hemel dat de VS partij kozen tegen hem, want die tegenstand bezorgde hem in eigen land geloofwaardigheid. Dankzij het Venezolaanse oliegeld kreeg hij macht en invloed in de rest van Latijns-Amerika. In ’75 vluchtte ik met mijn gezin naar Venezuela; na Saoedi-Arabië was dat toen het rijkste land ter wereld. Ik kwam vanuit een land dat economisch in puin lag en waar de burgers in angst leefden voor de repressie. Chili was een somber land, met een zware, bedrukte atmosfeer. Ik vloog naar Venezuela en daar was alles groen, hedonistisch en erotisch, met gouden stranden en sexy mannen en vrouwen. Dankzij de olie stroomde het geld overvloedig. De rijken van Caracas vlogen naar Miami om cadeautjes te kopen voor hun jarige kinderen. Zelfs de eieren voor het ontbijt werden aangevlogen uit Miami. Vreemdelingen zoals ik vonden er snel een job: ik ging er terug aan de slag als journalist. Er heerste een aparte sfeer, een bizarre mix tussen absolute vrijheid en absolute chaos. Ik kwam uit een overgeorganiseerd, overgereguleerd land en ik had het erg lastig om me aan te passen. Het was alsof ik op een andere planeet geland was. Het duurde een tijdje eer ik door had dat leven in Venezuela best plezierig was.

Wat betekende het voor u toen Pinochet in oktober 1998 in Londen gearresteerd werd?

Allende: Dat was fantastisch. (lacht) Ik was toevallig in Chili. Pinochet werd gearresteerd in Londen en in 24 uur tijd veranderde de sfeer in het land totaal. Hij werd niet langer eerbiedig ‘voormalige president’ of ‘senator voor het leven’ genoemd, maar ‘de dictator’. In plaats van ‘de generaal’ had iedereen het nu over ‘Pinochet’. Velen kwamen de straat op om feest te vieren, maar velen kwamen ook de straat op om tegen de arrestatie te protesteren.

Ik was ook in Chili op de dertigste verjaardag van de coup, in 2003, het jaar dat ik Amerikaans staatsburger werd. In dat herdenkingsjaar werden er over heel Chili tentoonstellingen georganiseerd, lezingen gehouden en verschenen er boeken en artikels. Overal kon je de waarheid zien en lezen over wat er onder het juk van Pinochet gebeurd was. De waarheid over de terreur onder de dictatuur lag open en bloot op straat. Na 2003 kan geen enkele Chileen nog ontkennen wat er gebeurd is, toch blijven nogal wat mensen de dictatuur vergoelijken. Sommigen zeggen: “Het alternatief was een communistische dictator. Pinochet redde het land en bracht economische welvaart.” Wat niet waar is: de welvaart kwam later samen met de democratie. De helft van de Chilenen blijft geloven dat we tijdens de dictatuur een fijne tijd beleefden. De rechtse partijen zijn nog steeds zeer machtig en economisch hebben ze het land zelfs in handen.

Ik vind trouwens dat tot hiertoe de slachtoffers niet het eerbetoon gekregen hebben dat ze verdienen. De vroegere supporters van de dictatuur hullen zich in stilzwijgen en de mensen die slachtoffer waren en de dictatuur overleefd hebben, zijn nog altijd kwaad. De slachtoffers sterven uit, en de nieuwe generatie wil er niets over horen. De dictatuur is niet het verhaal van de jonge Chilenen. Zij willen de schuld niet dragen voor wat hun grootouders uitgespookt hebben.

Misschien is het makkelijker om in ontkenning te blijven leven?

Allende: Precies, en dat is niet typisch Chileens, maar zie je ook in verschillende Europese landen die dictaturen gekend hebben. Die ontkenning is natuurlijk niet gezond. Vroeger kon je de geschiedenis nog wegmoffelen, maar met de technologie die nu voorhanden is, is dat quasi onmogelijk geworden. De informatie is op elk moment voor iedereen toegankelijk, alleen liggen de meeste mensen niet wakker van het verleden.

Leren ze ook niet uit de fouten van het verleden?

Allende: Op termijn leren ze wel uit wat er vroeger misgegaan is. Ik geloof niet dat de mensheid in cirkels blijft ronddraaien. We maken een spiraalbeweging waardoor het lijkt alsof we telkens weer op dezelfde plaatsen passeren, terwijl we in werkelijkheid bijleren. Ik ben nu 71 en heb in mijn leven ongelooflijke positieve veranderingen meegemaakt. Toen ik geboren werd, was de Holocaust in volle gang en een paar jaar later dropten ze de bommen op Hiroshima en Nagasaki. Op dat moment bestond de Verklaring van de Rechten van de Mens nog niet, was kinderarbeid nog niet aan banden gelegd, waren er geen rechten voor arbeiders en bestond het woord ‘feminisme’ niet eens. Ik heb al die veranderingen in mijn leven mogen meemaken. Ik durf gerust stellen: vroeger was het niet beter. Het is nog nooit zo goed geweest als nu. En het zal nóg beter worden. Ik zeg dat ook altijd tegen mijn kleinkinderen: “Ik wil geen seconde terug. Ik wil alleen vooruit.”

U hebt ondertussen twintig boeken geschreven. Is het succes een motor om te blijven schrijven?

Allende: Mijn eerste roman, Het huis van de geesten, moést ik gewoon schrijven: dat boek zat in me. Maar als het een flop geworden was, had ik waarschijnlijk de moed niet gevonden om aan een tweede roman te beginnen. Een boek schrijven is tezelfdertijd fantastisch en verschrikkelijk. Ik leef zelf de levens van mijn karakters. Tijdens het schrijfproces ben ik angstig en hoopvol tegelijk.

Na de dood van uw dochter Paula in 1993 kreeg u een writer’s block.

Allende: Drie jaar lang kon ik niet schrijven. Schrijven vreet al je fysieke en mentale energie: het is net als een baby ter wereld brengen. Na de dood van Paula kon ik het niet opbrengen om al mijn energie in een nieuwe roman te stoppen. De dood van mijn dochter heeft een ander mens van me gemaakt en daardoor ook een ander schrijver. De jaren ervoor was ik hyperactief, gepassioneerd en altijd in het getouw. Na haar dood trok ik me terug in mezelf, werd ik stiller en dat is in de loop der jaren alleen maar sterker geworden. Ik ben nu graag alleen. Ik ben niet gelovig geworden, nee. Al is dat wel jammer, want als je in god gelooft, lijkt het makkelijker om de dood van je kind te aanvaarden en verwerken.

Hebt u ooit overwogen om terug in Chili te gaan leven?

Allende: Nee, mijn zoon, schoondochter en kleinkinderen wonen vlakbij en ik wil ze dicht bij me. Als je in een ‘vreemd land’ gaat leven, wordt familie heel belangrijk. Elke migrant hecht zich aan een kleine groep gelijkgezinde mensen. Op een of andere manier vormen die dierbaren in dat nieuwe, vreemde land, jouw eigen kleine land.

Isabel Allende 4

Isabel Allende, Ripper, Wereldbibliotheek, verschijnt in januari 2014.

Tekst: © Jan Stevens

Foto’s: © Veerle Van Hoey

Vergelijkbare berichten